THIÊN CHÚA
& TRẦN THẾ
Joseph
Ratzinger
Biển-đức XVI.
Thiên Chúa và
Trần Thế
Tin và Sống
trong thời đại ngày nay
Trao đổi với
Peter Seewald
Phạm Hồng-Lam
chuyển ra Việt ngữ
CHƯƠNG II
ĐỨC GIÊ-SU KI-TÔ
Bài giảng trên núi không nhất thiết phù hợp
với những suy nghĩ thông thường. Nó còn phản lại định nghĩa của ta về hạnh
phúc, về giá trị, về quyền lực, về thành công hoặc công lí. Rõ ràng đức Giê-su
có những phạm trù khác. Vào cuối bài giảng Ngài còn tóm tắt cho người nghe biết
cái gì thật sự quan trọng, có thể nói đây là một lề luật của các lề luật, đây
là luật vàng của cuộc sống: “Như vậy, tất cả những gì các ngươi mong kẻ khác
làm cho mình, thì cũng hãy làm cho họ! Lề luật và các tiên tri là đó”.
Luật vàng đã có từ
trước thời đức Ki-tô rồi, nhưng nó được diễn tả một cách phủ định: “Cái gì
ngươi không muốn người khác làm cho mình, thì cũng đừng làm cho kẻ khác”. Đức
Giê-su đã chuyển nó lên thành thể xác định, thể này dĩ nhiên mang yêu sách cao
hơn. Ngài nói, những gì ngươi muốn người khác làm cho mình, thì cũng hãy làm
cho họ. Đó có thể nói là một thách đố cho trí tưởng tượng sáng tạo của tình
yêu. Như vậy, luật vàng trở thành Luật Tự do; thư thánh Gia-cô-bê đã tóm tắt
bài giảng trên núi, mà cũng là tóm tắt toàn bộ thông điệp của đức Giê-su, như thế. Sở dĩ gọi Luật Tự do là
vì thông điệp đó rốt cuộc đã mở ra một không gian lớn vô tận, trong đó lực sáng
tạo của sự thiện có thể triển nở.
Tôi tin cái tuyệt
vời ở đây là người ta không còn phải hỏi: ai đã làm gì cho ai khi nào ra sao,
không còn phải bận rộn với những cái khác biệt. Mà trái lại, người ta thấy được
cái gì cơ bản đã được uỷ thác cho mình, đó là: hãy mở mắt ra, mở lòng ra và tìm
ra những phương cách thực thi cái thiện. Không còn chuyện hỏi mình mong gì, mà
vấn đề là làm cho người khác những gì mình mong. Và cái cho- mình- đi thật sự
đó với tất cả trí tưởng tượng sáng tạo của nó, với tất cả những khả thể mà cá
nhân có thể có, đã được tóm lại trong một quy luật hoàn toàn thực tế, chứ không
còn chỉ là một giấc mơ lí tưởng nào nữa.
Bài giảng khởi đầu với những lời chúc phúc. Lạ
thật, có chín lời chúc tất cả. Số chín cũng là con số các thiên thần, bởi vì
thế giới của thiên thần được chia ra chín tầng. Số đó cũng là biểu tượng của sự
hoàn thiện.
Những câu chúc phúc
quả đặc biệt, vì chúng vượt ra ngoài rất xa chuẩn mực của ta. Không phải những
kẻ giàu, mà là kẻ nghèo, được chúc phúc – có sự khác biệt giữa phúc và hạnh
phúc; và không phải những ai không đau khổ mới được phúc, nhưng là những kẻ khổ
đau. Bản văn cũng đề cập tới nỗi khao khát công chính, tới việc cần có quả tim
tinh tuyền, và nhiều điều khác nữa.
Trong một thông
điệp, giáo chủ Gio-an Phao-lô II nói rằng, bản chúc phúc thật ra là bản tự
thuật tiểu sử kín đáo của đức Giê-su. Chúng ta nhận ra từng lời chúc thể hiện
thực sự trong con người Ngài. Ngài là kẻ nghèo trong Thánh Thần. Là người xuất
thân từ hạng nghèo hèn. Là kẻ nỗ lực tìm công lí cho người khác. Là kẻ tạo hoà
bình. Là người chịu đau khổ vì sự thật. Tôi tin rằng, ta chỉ hiểu đúng các lời
chúc, một khi ta hiểu chúng từ con người đức Ki-tô. Ngài đã sống những lời chúc
đó, và qua Ngài mà chúng cũng đã trở thành những bảng dẫn đường cho ta. Dĩ
nhiên, trên con đường Ngài chỉ, mỗi người đi theo một ơn gọi khác nhau, mỗi
người có một thứ tự ưu tiên khác nhau. Quan trọng là ta đọc những ơn gọi đó qua
hình tượng đức Ki-tô, và rồi cũng theo Ngài sống ơn gọi đó.
Có thể nói được rằng mỗi lời chúc là chìa khoá
đi vào một bí mật đặc biệt?
Vâng, có điều là ta
không nên hiểu nó theo nghĩa huyền bí. Đó là chìa khoá đi vào cuộc sống, và rồi
những cánh cửa bí mật sẽ đương nhiên mở ra, những bí mật mà trước đó ta không
rõ. Đây không hẳn là một sự khai sáng dưới dạng huyền bí hay một giải toả bí
mật. Nhưng đúng hơn, đó là một cái nhìn vào cuộc đời, và mỗi một bước song hành
đi vào cuộc đời đó cũng sẽ mở ra cánh cửa hiểu và biết.
NHỮNG LO LẮNG ĐÚNG CHỖ VÀ KHÔNG ĐÚNG CHỖ
Ta hãy đi vào một vài “quy chế thực hành” của
bài giảng. Trong đó có nói tới những âu lo đúng chỗ và những âu lo không đúng
chỗ. Đức Giê-su nói, ta không nên lo cơm ăn áo mặc, bởi chưng cuộc sống quan
trọng hơn cơm áo. Chỉ những dân ngoại mới lo các thứ đó. Cha trên trời đã biết
con mình cần những thứ gì rồi. Ngài khuyên: ” Hãy xem chim trời, chúng không
gieo gặt và lượm lặt của ăn vào kho lẫm; Cha trên trời nuôi chúng. Anh chị em
không giá trị nhiều hơn chúng sao?”
Nghe hay thật, nhưng cứ theo lời đó, rồi thì
chỉ biết gặm cỏ thay cơm.
Trong một thế giới
được xây dựng hướng về tương lai và luôn phải lo làm sao cho mình mỗi ngày được
tốt đẹp hơn, thì hiển nhiên chẳng ai hiểu được í nghĩa của câu trên. Tôi nghĩ,
ta phải đọc thật kĩ bản văn. Rồi sẽ tìm thấy chìa khoá trong đó. Đức Giê-su
cũng từng nói: Trước hết hãy tìm nước Thiên Chúa, rồi anh chị em sẽ nhận được
thêm điều khác. Điều đó có nghĩa là có một thứ tự ưu tiên. Nếu ta bỏ ra ngoài
ưu tiên về sự hiện hữu của Chúa trong thế giới, thì nhiều chuyện ta làm, dù hữu
ích, có thể một cách nào đó rồi cũng sẽ đổ vỡ trong tầm tay. Và ta cũng sẽ nhận
ra còn thiếu một cái gì đó. Các nỗ lực cải tiến kĩ thuật của thế giới có làm
giảm đi nhiều gánh nặng đấy, nhưng trên một số phương diện chúng đồng thời làm
cho cuộc sống nặng nề và đen tối hơn.
Tôi tin rằng phải
đặt việc tìm nước Thiên Chúa lên hàng ưu tiên. Đó phải là âu lo nền tảng. Và
rồi từ trong nước Chúa, âu lo này sẽ cấu trúc các âu lo khác. Hiển nhiên điều
này không dễ đối với ta. Ta còn phải lo cho ngày mai, phải lo làm sao thế giới
tiếp tục đi đúng hướng. Tuy nhiên, những âu lo đó sẽ giảm bớt và nhẹ gánh, nếu
chúng ta gắn chúng vào cái ưu tiên kia. Và ngược lại, nếu con người hoàn toàn
không còn thấy gì trong ưu tiên kia nữa, thì các âu lo sẽ làm họ hao mòn và rồi
nuốt trửng họ.
XÉT ĐOÁN
Một lần, từ trên núi, đức Ki-tô nói: “Đừng xét
đoán, kẻo bị xét đoán! Bởi anh chị em xét đoán thế nào, thì cũng bị xét đoán
như vậy, và sẽ bị xét xử theo tiêu chuẩn mà anh chị em đã dùng để xét xử kẻ
khác”. Nghe thì dễ thật. Nhưng cả xét đoán nữa mình cũng không buộc phải làm?
Đúng vậy. Theo
Mát-thêu câu 18, chính đức Giê-su đã đưa ra một quy chế cộng đoàn, khi Ngài bảo
rằng, trước hết, ta nên cảnh cáo nhau giữa hai người mặt đối mặt, sau đó mới
đưa ra tập thể lớn hơn, và cứ thế đi lên. Trật tự và luật pháp cần cho con
người. Nhưng ở đây, vấn đề nằm trên một bình diện khác, đó là ta không làm như
kiểu toà án thế gian, nghĩa là ta phải giữ bí mật của người khác trong khi kết
án họ. Cả khi vì kỉ luật mà toà phải kết án – dĩ nhiên chẳng bao giờ kết án một
con người, nhưng là kết án một hành động nào đó, và án này là câu trả lời cho
hành động đó -, thì ta cũng phải giữ bí mật, vì đó là cái gì riêng tư, chỉ có
Chúa mới có quyền phán xét nó mà thôi.
Đoạn thứ hai câu
trên nhắc ta phải coi chừng, vì ta cũng sẽ bị xét xử theo tiêu chuẩn mình đã áp
dụng cho người khác. Như vậy, nó cảnh cáo ta phải có tiêu chuẩn đúng, giới hạn
đúng và phải có lòng kính trọng đúng đắn đối với người khác. Như thế, đức
Giê-su đã ra cho ta một tiêu chuẩn nội tại áp dụng cho tình thế buộc phải xét
xử. Tiêu chuẩn đó là việc công nhận quyền quyết định tối hậu của Chúa.
HAI CON ĐƯỜNG
Đức Giê-su nói: “Hãy đi qua cửa hẹp! Vì cửa
rộng đưa tới hư hỏng, và vì cửa đó rộng nên nhiều người bước vào. Song cửa dẫn
vào sự sống thì hẹp, và vì cửa đó hẹp nên ít người tìm ra nó”.
Có lẽ vì vậy mà
người ta cho rằng hoả ngục đầy người, trong khi thiên đàng vắng tanh. Hẳn nhiên, đây không có nghĩa như thế. Nhưng
chỗ khác Chúa cũng nói – một lần nữa nên nhớ luôn cần phải đọc lời Chúa trong
toàn văn –, là nhiều người từ đông sang tây sẽ đến, và họ sẽ ngồi vào bàn chung
với Ab-ra-ham, I-sa-ac, Gia-cóp. Sách Khải-huyền vẽ cho ta thấy trước cảnh đoàn
lũ người quây quần bên ngai con chiên. Đây quả là một lời cảnh cáo thực tiễn:
Nếu ta làm theo những gì người khác và thiên hạ làm, nếu ta chọn con đường
rộng, nghĩa là con đường dễ dãi, lúc này đây xem ra quả dễ chịu hơn, thì như
vậy là ta đang xa rời con đường thật. Câu trên muốn nói rằng, con đường hẹp và
khó khăn cũng như cánh cửa hẹp mà ta cố ép mình bước qua chính là quyết định
đúng.
Ở đây, ta có một
hình ảnh đượm màu quyết liệt đông phương, nói lên nguyên tắc nền tảng cho việc
xử trí hàng ngày. Nếu cứ để thả mặc, cứ buông trôi theo giòng rồi chìm đi trong
đám đông, thì rốt cuộc mình sẽ luôn lặn ngụp trong đám đông đó, và kết cuộc sẽ
kết thúc trong trống rỗng. Chính sự can đảm đi lên, can đảm chấp nhận khó nhọc
sẽ đưa ta vào con đường đúng.
CÁC TIÊN TRI GIẢ
Đức Ki-tô nói: “Hãy coi chừng các tiên tri
giả; họ tới với anh chị em như những con cừu (ngoan), nhưng thật ra là những
chú sói dữ. Cứ nhìn vào kết quả tất sẽ nhận ra được họ. Có thế nào thu hoạch
được nho từ bụi gai hay được vả từ cỏ gai? Cây tốt sinh trái tốt, cây xấu sinh
trái xấu”. Nghe như một mệnh lệnh chống lại các giáo phái hoặc bè rối.
Cũng có thể như
vậy. Trước hết, đó cũng là một quy luật đơn giản. Đó chính là thời của những
triết gia lang thang, những lang băm, những nhà cứu tinh. Họ ai nấy đều hứa hẹn
cứu khổ và vẽ ra con đường đúng, họ muốn làm đẹp con người, và xem ra muốn mang
lại điều tốt cũng như điều đúng đắn, nhưng thật ra thường chỉ vì tư lợi. Họ là
sói dữ, phá hoại.
Đức Giê-su cảnh cáo
ta trước những “lang băm cứu độ” đó. Ngài chỉ ra tiêu chuẩn để nhận định: Hãy
xem chính các lang băm đó sống như thế nào? Họ thật sự là ai? Đâu là hoa trái
họ tạo ra nơi họ và chung quanh họ? Cứ nhìn vào họ tất sẽ biết sự thật ra sao.
Tiêu chuẩn thực dụng thời đó cũng đúng cho lịch sử ngày nay. Hãy nghĩ tới các
nhà thuyết giảng cứu độ trong thế kỉ vừa qua, từ Hitler cho tới các tay tổ cộng
sản, họ xuất hiện và nói, đây là lúc chúng tôi mang tới cho các bạn điều thật
sự đúng. Trong một cái nhìn nào đó, họ xuất hiện như những chú cừu ngoan, nhưng
rốt cuộc là những tay phá hoại có tầm cỡ.
Nhưng không chỉ
những tay tổ đó, mà cả những nhà thuyết giảng nhỏ, những tiên tri giả nữa. Họ
mách với người ta là họ nắm chìa khoá trong tay, cứ việc làm theo, thì rồi bạn
sẽ thành đạt nhanh, giàu nhanh, sẽ có ngay hạnh phúc. Đức Giê-su yêu cầu ta
phải biết phân biệt, phải coi chừng những lời hứa hẹn đó. Đừng để bị rơi vào
tròng, nhưng hãy giữ đầu óc tỉnh táo, sáng suốt, đừng để rơi vào những phong
trào xem ra tốt đẹp, nhưng rốt cuộc chỉ là trống rỗng hoặc phá hoại. Nhất là
Ngài muốn chúng ta luôn phải tự hỏi, đâu là hằng số của lời Chúa, đâu là hoa
trái thật.
Lời khuyên kia cũng đúng cho các phong trào
trong Giáo hội?
Hoa trái luôn là
tiêu chuẩn để nhận định. Trong Giáo hội, ta phải để í xem có phải người đó chỉ
muốn rao giảng về họ, chỉ muốn ép ta theo quan điểm của họ mà thôi hay không.
Hay họ là người khiêm nhu, muốn phục vụ đức tin của Giáo hội, muốn trở thành kẻ
phục vụ lợi ích chung, phục vụ lời Chúa.
Bài giảng trên núi còn có nhiều lời khuyên
thiết thực khác. Tôi muốn nêu lên đây câu cuối cùng của bài giảng. Đức Giê-su
nói điều sau đây thật khó hiểu và lại càng khó theo: “Hãy yêu kẻ thù và cầu
nguyện cho những ai bách hại mình”. Và thêm, Thiên Chúa để cho “mặt trời chiếu
sáng trên kẻ xấu và người lành, và Ngài để mưa xuống trên người công chính cũng
như trên kẻ bất lương”.
Yêu kẻ thù quả thật
là một bước mới và lớn. Ở đây, chẳng còn chuyện trả thù nữa. Ta cần nhìn ra
khía cạnh người nơi kẻ thù, nhìn ra nơi họ khía cạnh thụ tạo của Chúa. Điều này
không có nghĩa là khoanh tay mặc cho sự dữ tới với mình. Nhưng ta phải biết
kính trọng con người trong chính hành động của mình. Nghĩa là cố gắng làm điều
tốt cho cả kẻ thù, cố gắng đưa họ về đàng lành, rốt cuộc đưa họ hướng về đức
Ki-tô. Trong í nghĩa đó, cầu nguyện cho họ vốn là một việc làm nền tảng, đó là
một cách làm tốt cho họ. Khi ta muốn điều tích cực cho kẻ thù trước mặt Chúa,
khi ta cố gắng cầu cho họ không còn là kẻ thù nữa, nhưng cho họ được thoát ra
khỏi tư thế thù địch, thì lúc đó ta đã thay đổi từ thâm tâm cái nhìn về họ.
Trong thời cổ,
người ta đã nói đến một Thiên Chúa độ lượng, Ngài muốn phân phát cho ngay cả kẻ
xấu những món quà của tạo dựng. Nhưng thời đó người ta dùng hình ảnh này để nói
lên phần nào sự dửng dưng của Thiên Chúa trước chuyện thiện ác. Và đức Giê-su
đã nâng nó lên một bình diện khác, khi Ngài qua đó chỉ ra lòng tốt hải hà của
Thiên Chúa là đấng muốn đưa mọi người vào đường thiện, muốn trao cho họ những
cơ hội, muốn chăm sóc họ bằng điều tốt lành. Và cả khi Thiên Chúa có thể nói là
trừng phạt ta đi nữa, thì Ngài cũng chỉ muốn cho ta trở nên quan tâm lắng nghe.
Là Tạo hoá, Ngài không thể làm gì khác hơn là yêu thương những tạo vật của
Ngài, và muốn cho chúng tìm ra con đường ngay lành. Mọi loại trả thù đều hoàn
toàn xa lạ với suy nghĩ của Thiên Chúa.
Sau khi giảng dạy và khuyên răn, và người nghe
dù đôi chút thấm mệt nhưng cũng cảm thấy hạnh phúc, vì hiểu rằng nguồn gốc và
cùng đích cuộc đời mình không phải là thế gian này và cũng không dừng lại ở
đây, đức Giê-su còn đưa ra bảo đảm cho những điều Ngài nói: “Ai nghe lời tôi
dạy và làm theo, kẻ đó là người khôn, biết xây nhà trên đá”.
Còn những người
khác xây nhà trên cát, và khi lũ lụt tới, chúng sẽ cuốn trôi tất cả. Nhà xây
trên nền đá mới chắc chắn. Chỗ này cũng giống như đoạn phúc âm Gio-an mà ta đã
nghe: Ai sống theo Tin Mừng, ai dám thử nghiệm theo nó, ai thật sự xây nhà trên
lời Chúa, kẻ đó biết rằng mình đã chọn được một nền chắc chắn.
Tuy nhiên, ở đây
còn có thêm một liên tưởng khác. Hình ảnh xây nhà trên đá làm ta nhớ đến lời
đức Ki-tô nói với Phê-rô, là Ngài sẽ xây nhà – Giáo hội của Ngài – trên đá. Như
thế, lời đó có thể đưa ta tới í nghĩ rằng ta không nên xây một mình. Ai chỉ
muốn xây cuộc đời mình như là một chỗ trú ẩn riêng, thì người đó đã xa lìa nền
đá. Xây dựng cuộc đời luôn có nghĩa là cùng
xây. Cùng xây chung một căn nhà Chúa, dựa trên nền lời Ngài, và như vậy
căn nhà sẽ chắc chắn tồn tại.
Có thể nói không cùng về cuộc đời, về chuyện
nên nhìn đời ra sao, làm sao cho cuộc sống đơm hoa, được sống tự do, thoải mái
và hứng thú. Nhà soạn kịch người Anh William Shakespeare, một tín đồ công giáo,
đã sống cuộc đời ông hết mình. Tên các vở kịch của ông nghe ra như một bản lí
lịch đầy biểu tượng, nào là “Ồn ào vô ích”, nào là “Chừng mực” cho tới “Kết
cuộc tốt là mọi chuyện tốt”. Là nhà giáo dục giỏi, ông cuối cùng đã đưa ra một
lời khuyên, xem ra như đây là kết tinh mọi nhận thức trần thế của ông: “Buy
terms divine in selling hours of dross”, “Hãy mua lấy thời giờ của Chúa bằng
cách bán đi những giờ u tối trần gian”.
Đó là một lời khôn
ngoan mà người ta có thể chờ đợi nơi một nhân vật lớn. Thời giờ đã được sử dụng
một cách tốt nhất là thời giờ đã biến thành cái tồn tại; là thời giờ ta nhận
được từ Chúa và trả lại cho Ngài. Còn thời giờ không dính dáng gì tới Chúa chỉ
là thứ thời gian vô bổ và chóng qua.