1. MỘT TÂM HỔN LÃNG MẠN

Và chính thái độ lãng mạn có vẻ tích cực này, đã đưa tài nghệ của nhà thơ lên cao, xứng đáng là "bậc đàn anh " của những nhà thơ mới, với những câu thơ tuyệt diệu:

 Như những thi sĩ của dòng thơ mới,ông nói nhiều về cái tôi của mình, nhưng là cái "tôi " thật dễ thương :

Và cùng với ái tình, cái "tôi ", Tản Đà cũng nói nhiều về thiên nhiên với những hình ảnh và cách dùng chữ thật thần tình :

Nhưng đẹp nhất, giầu hình ảnh và nhạc điệu nhất, và biểu trưng cho thơ lãng mạn của Tản Đà là bài thơ "Tống biệt " . Đây là bài thơ các Tiên nữ tiễn đưa Lưu Thần và Nguyễn Triệu từ Thiên Thai trở về hạ giới; thế nhưng toàn bài chả thấy Tiên và cũng chả thấy người. Tác giả chỉ vẽ cảnh tiên cùng với những câu dài ngắn khác nhau như những "bước đi một bước, giây giây lại dừng " làm đậm thêm lòng lưu luyến; rồi thời gian như "nước chảy, huê trôi "sẽ làm cho cõi Tiên trở thành giấc mơ của một "trời đất từ nay xa cách mãi ", chỉ còn "bóng trăng chơi "một mình cô độc, "thơ thẩn " ở cõi trời, cõi đời, và ở trong lòng người.

Đã "nghèo chỉ có văn, văn lại ế ", may mắn thay, ông tìm được sự ủi an trong cõi mộng : nhà thơ được "hầu Trời", và đọc thơ cho Trời nghe, để rồi :

Nhưng đó chỉ là trong cõi mộng, và trong một cõi mộng thật chua chát :Thơ văn mà đi bán "chợ trời ", rồi cụ Hàn Thuyên cũng cảm thông, than thở cho ông "Báo An Nam mà đình bản thì còn gì là nước An Nam !" (Giấc mộng con ). và thật là cay đắng khi :

Nơi Tản Đà, cái mộng và cái thực như quyện lẫn vơi nhau : cảnh khổ và sự lãng mạn đẩy ông vào mộng, nhưng trong mộng lại nói toàn chuyện thực và cũng chả giải quyết được gì. Thế nhưng cái hay của Tản Đà là ở chỗ ông không mặc cảm, cho rằng đó là số phận của những kẻ tài hoa, và tự hào chấp nhận cuộc sống, với tinh thần lạc quan :

Ở đây, có người cho rằng vì Tản Đà là con người lãng mạn, nên đã thoát ly thực tế, quay lưng lại với cuộc sống để hướng về cõi mộng, hết "Giấc mộng con" rồi" Giấc mộng

lớn ",chìm đắm trong hoang tưởng khi gặp Trời, Tiên, cùng danh nhân kim cổ. Thoạt nhìn thì điều đó có vẻ đúng; nhưng chúng ta đừng quên một Tản Đà của dòng thơ cổ,một người chịu ảnh hưởng của Đạo Nho và tự nhận mình có chân tâm với nho Học, lẽ nào ông chịu làm ngơ trước cảnh bát nháo của cuộc đời. Ông đã viết "Xã Hội ba đào ký "là 1 tiểu thuyết hiện thực nói lên cuộc sống nổi chìm của xã hội, có ảnh hưởng đến cuốn "Bước đường cùng " của Nguyễn công Hoan sau này. Rồi ông đã ra báo An Nam, viết "Giấc mộng con ", "Giấc mộng lớn ", đem những điều khó khăn của dương thế lên "hầu trời " mong nhờ Trời giải quyết hộ; Ông đã lên trời để lo cho đời chứ không phải để mộng và ngủ : một tư tưởng yêu nước và lo đời "ở trong mộng ", kể cũng thật lạ đời , nhưng đó là cung cách của Tản Đà mà chúng ta cần cảm thông và hiểu. Nếu bắt ông có cái nhìn hiện thực như những nhà văn khác : lên án những bất công xã hội, chống đối cường quyền. ; ông thật không có, vì nó đi ngược lại với bản lĩnh và cá tính của ông; ông không thể nhập cuộc cùng cái xa lạ với cảm nghĩ và tâm tình của mình. Cái hiện thực của ông là :thấy sự nghèo khổ nhưng không bị bó buộc day dứt, lại tự hào và sống thanh cao, dưỡng nuôi một tư tưởng phóng khoáng. Thật ra, ông cũng chả khoanh tay đứng nhìn, nhưng đã từng hành động : Viết báo An Nam để mong giáo dục quốc dân, muốn dùng phương tiện báo chí để tác động lên xã hội một cách mạnh mẽ hơn . Nhưng việc không thành, báo nhiều lần đóng cửa mở cửa, rồi chết hẳn ; viết sách báo đề cao thuyết Thiên Lương, kêu gọi mọi người đùm bọc nhau ", không có hiệu qua û; viết văn,"văn lại ế ", ông ngậm ngùi than :

Nhìn thấy Nho học đã tàn vì người ta chạy theo bạc tiền danh vọng, như nhà thơ Tú Xương đã từng viết :

Tản Đà cũng đem cái cười ra để nhẹ nhàng châm chọc xã hội, một xã hội mà những người có chân tâm với Nho học như ông đã bó tay, hết thời :

Chán chường, Tản Đà làm thơ, uống rượu , rồi "bán áo mà mua giấy viết ngông ".

Phải chăng đây là 4 câu thơ của một thi sĩ ái mộ ca ngợi Tản Đà ? thưa không, đó là những câu thơ Tản Đà tự nói về mình trong bài "Tự trào " . Nói một cách ngông nghênh làm cho người không hiểu ông sẽ lấy làm khó chịu. Nhưng khó chịu hơn nữa cho những người hiểu ông rành rẽ, vì họ cho là phi lý khi một tài năng như Nguyễn khắc Hiếu lại thi rớt trường thi Nam Định, rồi rớt luôn kỳ thi hậu bổ, dù ông là một thần đồng văn học. Chính vì vậy mà Tản Đà đã cay đắng viết về mình :

Không đỗ ông càng tốt bộ ngông . (Tự trào )

Và ở đây, chúng ta lại thấy một Tản Đà lãng mạn thắng một Tản Đà thực tế : không đỗ thì ông cũng chẳng màng, bất cần đời; ông lại còn có vẻ khoái chí vì bản lĩnh khinh đời ngạo thế của mình. Vì từ đây ông có thể sống phóng khoáng hơn để làm giàu cho đời sống tinh thần .Cái ngông này thật đáng quý trọng , nó không phải là cái ngông ngạo bất đắc chí của Cao bá Quát khi thấy "tài bất phùng thời " (tài chẳng gặp thời ), cũng không là cái ngông cay cú của Tú Xương, hay cái ngông thoả mãn vì thành đạt của Nguyễn công Trứ; đây là cái ngông nhẹ nhàng thanh cao của Tản Đà . Với cái ngông này, từ đây ông có thể kiếm cái mình muốn : đó là nghệ thuật. Với sự hỗ trợ của rượu , cái ngông đã làm cho thơ của ông trở nên thanh tao, phóng khoáng :

Và chúng ta thấy hình ảnh một "Trích Tiên " như Lý Bạch đời Đường, mang trong mình đầy hoài bão làm sao cho nước mạnh dân cường, nhưng hoàn cảnh và con người như không hoà hợp được với nhau, để cho nhà thơ chân bước "ngả nghiêng" trên đất mà cứ mải nghĩ chuyện cao xa trên trời, hi vọng trong cõi mộng có một cuộc sống tương lai sáng sủa hơn cho dân chúng .

Với bản tính lãng mạn xuề xòa, Tản Đà hờ hững với công danh nhưng không giận hờn số mệnh, sống giữa đời một cách thanh cao, không vương vấn, đắn đo. Nhà văn Nguyễn Tuân kể rằng : Có một hôm, những người đang tắm biển ở bãi tắm Sầm Sơn bỗng giật mình, vì thấy Tản Đà bơi một mình ra mũi Kẻ Cổ Rùa, nơi chỉ những người bơi tài và mạo hiểm lắm mới dám ra. Tưởng để làm gì, hoá ra ông cố bơi ra đấy để. "nhậu " tại trận , ông tháo bầu rượu dắt ở thắt lưng ra, mở nút và tu ừng ực, rồi lấy mũi dao nhọn tách những con hàu đang bám vào đá, tợp chúng với rượu một cách ngon lành, vừa uống vừa ngắm sóng bạc đầu.trước bao cặp mắt ngạc nhiên .Cung cách của Tản Đà là thế : ngông, say, yêu thơ, và mộng . Chúng có thể bắt nguồn từ sự thất tình , chán đời, vứt bỏ công danh; nhưng có lẽ chính chúng cũng đem lại cho nhà thơ sự phóng khoáng, yêu đời, thi vị . Để mãi mãi thế hệ mai sau còn nhớ :

Có người cho rằng Tản Đà là một con người thoát ly, một thi sĩ bạc nhược, chỉ biết ăn chơi, hay trốn vào cõi mộng; nếu có lòng yêu nước thì chỉ là lòng yêu nước nhạt nhoà, không tham gia các phong trào chống Pháp,ngay cả làm thơ đả kích mà cũng không dám, làm sao gọi là yêu nước ? Nếu đứng trên phương diện hành động mà xét một cách nghiệt ngã, thì Tanû Đà chả có gì ngoài ít bài thơ và tờ báo An Nam tạp chí " như một bằng chứng "ít thuyết phục " cho lòng yêu nước của ông . Thật ra, nếu xét như vậy, thì cả những nhà thơ như Nguyễn Khuyến hay Phan văn Trị cũng chỉ có "lòng yêu nước nhẹ nhàng ", có lẽ là không đủ cảm thông với họ, lại càng không hiểu hết tấm lòng và cá tính của Tanû Đà, một người là thi sĩ hơn là một chiến sĩ .

Đối với nhà thơ của sông Đà núi Tản ( mà ngay cả bút hiệu cũng cho thấy lòng yêu quê hương của ông ),thì người yêu nước phải là người có tấm lòng, có đạo đức, chứ không phải la người hành động cẩu thả, càng không lấy sự quá khích hay to miệng làm trọng như ông chê trách trong bài "Mắng con cuốc tiếc xuân " :

Ông gọi những người chỉ yêu nước bằng miệng là "cô oanh học nói ", "chú khướu nỏ mồm ". Thật ra, ông đã từng đau xót trước cảnh khổ của dân, cảnh cha phải bán con :

Lúc thì ông kêu gọi cứu trợ nạn lụt :

Ông đã mời gọi cả phụ nữ :

Ông thấy rõ nguồn gốc nỗi khổ của dân là sự đô hộ của thực dân Pháp và sự bóc lột của triều đình yếu nhược, nhưng trước lưỡi kéo kiểm duyệt báo chí, ông chỉ dám than thở xa xa :

Ông không chủ trương chống đối bằng bạo lực như cụ Phan bội Châu, nhưng là tranh đấu ôn hoà như cụ Phan Chu Trinh :phải giúp dân yêu thương đùm bọc lấy nhau, nâng cao dân trí để dân đủ ý thức yêu nước, sau đó mới tính chuyện độc lập, đấu tranh trong ôn hòa. Do đó ông ra tờ An nam tạp chí để giáo dục dân, nhưng tờ báo cũng èo uột như dân và như chính tác giả, sống dở chết dở mấy lần .

Có một hành động thật đơn sơ nhưng đáng trọng, là đi đâu ông cũng mang theo một tấm địa đồ đất nước ở trong mình. Lâu ngày, tấm địa đồ bị nhàu nát,ố vàng, nhưng nhà thơ vẫn

trân trọng giữ gìn, và tâm tình của ông biểu lộ qua bài "Vịnh bức dư đồ rách " với sự ngậm ngùi :

Có một lần ông tâm sự với nhà văn Nguyễn công Hoan :kể lể lý do tại sao trong "Giấc mộng con " ông đặt bài hát cho Chiêu Quân đánh đàn, Dương quý Phi say rượu múa, Tây Thi hát , đó là vì "Cả ba mỹ nhân với mình , đều là dân vong quốc cả " .

Nhưng bài thơ bày tỏ lòng yêu nước sâu sắc nhất của Tản Đà, vẫn là bài thơ "Thề non nước". Đây là bài thơ đem lại nhiều tranh luận và khó bình giảng nhất, giữa hai khuynh hướng cho rằng "Tản Đà yêu nước " và Tản Đà thuần tuý tả cảnh, tả tình ". Ở đây, chúng ta nghiêng về ý kiến cho rằng Tản Đà là nhà thơ yêu nước để nhìn bài thơ như một tấm lòng đằm thắm thuỷ chung của một người đối với non sông, như sự gắn bó keo sơn của non và nước.

Khi dùng hình ảnh non nước như vật chứng nghìn năm của sự thề nguyền,Tản Đà làm cho người đọc nghĩ ngay đến đất nước nghìn năm. Có lẽ từ núi Tản sông Đà hùng tráng, nhà thơ đã liên tưởng tới hình ảnh mong ngóng của hai người yêu nhau, để rồi đi xa ơn một bước, ông đã gửi gắm tâm sự của mình : một tâm sự yêu nước thiết tha, đích thực :

Và ông kết bài thơ với sự khẳng định tấm lòng sắt đá của mình dành cho tổ quốc :

Hoặc :

Thật như ca dao. Có thể nói là sau Nguyễn Du và trước Nguyễn Bính, Bàng bá Lân, Tản Đà là nhà thơ lục bát đặc sắc nhất của Việt Nam vậy.

- " Tản Đà, một ảo thuật gia về chữ, âm thanh, và nhạc điệu " . (Trương Tửu )

Muốn ăn rau sắng Chùa Hương

Tiền đò ngại tốn, con đường ngại xa

Mình đi ta ở lại nhà,

Cái dưa thì khú, cái cà thì thâm .

Kính dâng rau sắng Chùa Hương

Tiền đò đỡ tốn , con đường đỡ xa

Không đi thì gửi lại nhà,

Thay cho dưa khú cùng là cà thâm .

Nhà thơ rất cảm động, muốn cám ơn nhưng không biết tên và địa chỉ của người gửi . Với đầu óc lãng mạn, ông hình dung người cho quà là "người tình nhân không quen biết " và làm ngay một bài thơ đăng lên báo :

Mấy lời cảm tạ tri âm

Đồng bang là nghĩa, đồng tâm là tình .

Đường xa rau vẫn còn xanh ,

Tấm lòng thơm thảo, bát canh ngọt ngào .

Yêu nhau xa cách càng yêu ,

Dẫu rằng xuông nhạt còn nhiều chứa chan .

Nước non khuất nẻo ngư nhàn ,

Tạ lòng xin mượn "thế gian " đưa tình .

 2.Trồng húng .

Nhà tư sản Bạch thái Bưởi nổi tiếng giàu có và hào phóng ở Bắc kỳ. Ông đã mời Tản Đà cùng gia quyến của nhà thơ đến ở với mình để khỏi lo sinh kế và an tâm phục vụ cho nghệ thuật . Một hôm, chủ nhân về đến nhà, ông rất ngạc nhiên khi thấy Tản Đà đang loay hoay với cái cuốc, đào bới một khoảng sân gạch của ông. Ông hỏi thì nhà thơ gắt :

• Sân sướng cóc khô gì mà lại lát gạch kín mít, chẳng chừa tí đất nào để cấy ít rau húng , rau thơm, lúc cần thì có cái mà hái để "nhắm" chứ .

Chủ nhân cũng bật cười, gật đầu đồng ý, và cũng xắn tay "phá" sân gạch chung với nhà thơ .

 3. Càng nợ .

Có thời gian ở Saigon, Tản Đà cùng thuê nhà chung với nhà văn Ngô tất Tố. Đã mấy tháng không trả được tiền nhà, hai người phải khất mãi . Vì bị đòi riết, Tản Đà phải tìm đến nhà người quen vay tiền . Quãng 10 giờ đêm hôm đó, ông trở về nhà trọ, tay thì ôm chai rượu, tay thì xách gói thịt vịt cùng ít đồ nhắm khác. Ngô tất Tố ngạc nhiên hỏi, nhà thơ thản nhiên trả lời :

• Chúng ta nợ tiền nhà 30 đồng, tôi chỉ vay được có 15 đồng, nếu đem về trả nợ cũng không đủ, tôi bèn mua "chúng " về đấy .

Ngô tất Tố kêu lên :

• Thế là nợ lại hoàn nợ .

Và chúng ta lại thấy thêm cái "ngông" của "thi sĩ tửu đồ "