Dòng Tên đã từng bị giải thể: Nguyên nhân và Bài học

(dongten.net)

Thưa Quý v đc gi, ngày 7 tháng 8 sp ti Dòng Tên toàn thế gii k nim 200 năm (1814-2014) Dòng được tái lp sau 41 năm  (1773 – 1814) b gii th. Nhân k nim s kin này, chúng tôi xin gi đến Quý vị bài trình bày ca ĐGM. Cosma Hoàng Văn Đt, S.J. trong bui thuyết trình ti Hc vin Dòng Tên.

BẢY NGUYÊN NHÂN DẪN ĐẾN VIỆC GIẢI THỂ DÒNG

VÀ BẢY BÀI HỌC KINH NGHIỆM

1. By nguyên nhân dn đến vic gii th Dòng

Thế k th ba có hai s kin ln: năm 1773, Dòng b gii th và được tái lp năm 1814. Có th nói, trong thế k th ba này, Dòng Tên thua trên mi mt trn. Có by nguyên nhân dn đến s thua cuc này.

1. Dòng Tên tht bi trước phái Jansen. Phái này ch trương sng kht khe, phn ln da vào truyn thng và tư tưởng ca thánh Âu Tinh. Pascal là mt trong s nhng người thuc phái Jansen. Ông là người tài ba xut chúng nhưng li ít hiu biết v thn hc. Ông có tài viết văn nên nh hưởng sâu rng đến tng lp tri thc và giáo triu. Ông cũng là mt trong nhng người chng đi Dòng cách mãnh lit. Dòng Tên cũng chng nhân nhượng nhng giáo thuyết ca phái Jansen; và chính Giáo Hi cũng kết án phái này. Tuy nhiên, phái Jansen li có tm nh hưởng quá ln nên dù h b Giáo Hi kết án, Dòng Tên cũng chng làm gì được phái này. Ngược li, đng trước nhng làn sóng tn công vô cùng d di ca phái Jansen, Dòng Tên cơ h không th đng vng na. Thi by gi, đa s mi người đu đng v phe Jansen và loi tr Dòng Tên.

2. Dòng Tên thua các triết gia, đc bit là các triết gia theo ch nghĩa duy lý. Thi Trung C, mi người suy nghĩ theo nếp ca Giáo Hi. T thế k 16 tr đi, người ta mun thoát ra khi nhng cung cách suy nghĩ y. Descartes vi khu hiu “cogito ergo sum” đã khai mào cho ch nghĩa duy lý phát trin. Trong khi đó, khoa hc cũng không ngng tiến b. Pháp li xut hin nhóm Bách khoa. Nhóm này đ cao nhng thành qu khoa hc và nhng suy tư mi. Và khi lý trí được đ cao quá mc s dn đến vic ph nhn đc tin. Nhng trào lưu này nh hưởng mnh trên tng lp tri thc. Dòng Tên dường như thua cuc, không th giúp Giáo Hi chng đ ni nhng cuc tn công này. Có l Dòng thua vì hc thc còn kém ci; nhưng cũng còn vì thái đ t mãn, kiêu căng ca mt s anh em Giêsu Hu lúc by gi. Pháp, mt trong nhng người chng đi Hi Thánh rt mnh m là Voltaire. Mc dù ông là hc trò Dòng Tên và có lòng yêu mến Dòng tha thiết nhưng li cc lc chng phá Giáo Hi. Và vì thế, mun Giáo Hi sp đ thì phi phá b Dòng Tên như là thành trì bo v Giáo Hi. Có th nói, Dòng ch đào tào được nhng con người rt gii giang nhưng chưa truyn ti được tinh thn thiêng liêng cho h.

Trên mt trn chính tr, t thế k 17, ý thc v tinh thn quc gia được đ cao. Trong khi đó, Giáo Hoàng và các phm trt trong Giáo Hi có nhiu quyn hành, chi phi mi quc gia. Các giám mc dy bo được dân chúng trong khi tiếng nói ca vua mt nước đôi khi li ít người nghe. Vì thế, các quc gia mun thoát ra khi giáo quyn, mun giành li quyn hành và c tài sn t tay Giáo Hi.

Thi by gi, dòng h Bourbon đang làm bá ch Châu Âu và mun thu vén mi quyn lc trong tay mình. Dòng h y toàn là nhng phó vương và công tước, li được h tr bi Đi hc Sorbonne danh tiếng. V giáo thuyết, đi hc này ng h phái Jansen, còn v chính tr thì li ng h các quc gia, tc là mun thoát ra khi quyn hành ca Giáo Hi. Thế mà, Dòng Tên chng Jansen v giáo thuyết và li ng h Đc Giáo Hoàng, bênh vc Giáo Hi. Thi y, nhiu người nói rng, Giáo Hi như là mt thành trì cũ k mà Dòng Tên đang ra sc bo v. Do đó, mun thoát khi Giáo Hi thì phi phá đ Dòng Tên.

V Linh Đo, Dòng xem trng c hai chiu kích siêu nhiên và nhân bn. Phái Jansen chng Dòng vì Dòng đ cao con người, coi trng chiu kích nhân bn. Các triết gia chng đi Dòng vì Dòng đt nng chiu kích siêu nhiên, xem Chúa là tuyt đi. V mt chính tr, các quc gia chng đi Dòng vì Dòng ng h Đc Giáo Hoàng, bênh vc Giáo Hi. Đng trước nhng chng đi tư b y, Dòng dường như rơi vào s cô đơn, lc lõng.

Có s lng cng, bt hoà trong ni b Dòng. Thi y, cha b trên González ng h thuyết cái nhiên hơn. Trong khi đó, đa s anh em trong Dòng thì theo thuyết cái nhiên. Thế là, lúc by gi, đã có s chia r, không am hp gia b trên và b dưới. Cha b trên mt đàng, anh em li mt no. Cha b trên được Đc Giáo Hoàng ng h; anh em li càng lâm vào tình trng khn đn, khó khăn. Ngày nay, thuyết cái nhiên hơn đã b loi b. Nhưng thi y, ch có Dòng Tên suy nghĩ như vy. Cho nên, mt mình gia tin tuyến, Dòng không khi cm thy bơ vơ. Bên cnh đó, li có nhng bt đng ln trong mt s x truyn giáo ca Dòng v các vn đ như: nghi l Trung hoa, các p ParaguayS chia r đã ngay trong ni b ca Dòng ri. Mt khác, lúc y Dòng cũng thiếu nhng người xut sc v khoa hc, triết hc cũng như thiếu nhng b trên gii và mnh m. Như thế, Dòng không đ sc đ chng đ nhng công kích t bên ngoài.

Trong hot đng tông đ các x truyn giáo, Dòng là ngn c tiên phong và thâu lượm được nhng thành công đáng k. Tuy nhiên, Dòng li thiếu “dân vn”, tc là người ta không hiu gì v Dòng c hoc có hiu thì li hiu sai. V li, t nhng thành công v vang ca nhng hot đng tông đ, Dòng cũng không tránh khi thái đ t mãn và b nhiu người ghen t. Bên cnh đó, hot đng giáo dc, lúc ban đu, ch là nhim v ca các tr sĩ. Nhưng càng ngày hot đng này càng lôi kéo nhiu thành viên ca Dòng, k c nhng th sĩ. Hin trng đó làm cho Dòng mt đi tính cơ đng vn có ca mình. Đang thành công, t mãn nên Dòng cũng chng cn nghĩ đến nhng thay đi chnh sa. Quy chế hc tp ca Dòng đã có t thi thánh I Nhã mà chng thy điu chnh gì hết. Trong khi đó, bên ngoài người ta đã thay đi rt nhiu. Làm tuyên uý cho vua cũng gây ra nhiu khó khăn. Khi làm tuyên uý, các thành viên trong Dòng không ch là dâng l, gii ti nhưng còn c vn cho vua trong vic phong chc giám mc. Mi ln có giám mc mi, Dòng ch có thêm được mt người bn mà li có rt nhiu thù. Đó chính là nhng người không được chn làm giám mc. Như vy, có th nói rng Dòng Tên b gii th là vì quá ni tiếng; vì được vua yêu mến; vì được Giáo hoàng sng ái; vì t kiêu và b thù hn ghen ghét.

Qua vic phân tích by nguyên nhân dn đến gii th Dòng, ta có th tm kết lun như thế này: Trong thế k th ba, Dòng Tên như mt toán lính xông pha t hu vì dân, vì nước, vì vua nhưng li b quân thù bao vây t phía. Trong khi y, Dòng li thiếu nhng người lính gii, nhng v ch huy tài ba và b giáo triu dường như b rơi. Trong tình cnh y, Dòng “chết” (b gii th) cũng là điu d hiu.

2. By bài hc quý báu

Tuy nhiên, lch s Dòng trong giai đon “thế k th 3” này cũng cho chúng ta nhng bài hc giá tr. Vi ý thc v gii hn ca mình, mi thành viên trong Dòng tâm nim rng sng chính là đ phng s Chúa trong lòng Hi Thánh. Nhìn tng th bi cnh ca thi kỳ này, ta có th liên tưởng đến câu Kinh Thánh (Mt 22,23): “Ca Ceasar, tr cho Ceasar; ca Thiên Chúa, tr cho Thiên Chúa.” Trong đó, vế đu được các triết gia ng h mt cách thái quá đến ni b qua vế còn li. Ngược li, phái Jansen li đt nng vế th hai mà gt b vế đu. Trong khi đó, Dòng Tên luôn gi vng quan đim ca mình là tôn trng c hai vế ca câu Kinh Thánh trên. V mt đi, Dòng đng ý vi các triết gia; v mt đo, Dòng đng tình vi phái Jansen. Tuy nhiên, anh em Dòng Tên mun gi s quân bình, không b qua vế nào. Nói cách khác, Dòng mun phng s Thiên Chúa ngay gia dòng đi; đ mi thành viên trong Dòng tr nên người ca Chúa, người ca tha nhân. Mc dù vy, đ sng tinh thn y mt cách vng chc, Dòng cn rút ra nhng bài hc t thc tế gp phi trong giai đon “thế k th ba” này ca Dòng.

1. Bài hc đu tiên chính là tránh thái đ t mãn. Dòng Tên thi kỳ này có được thành công v nhiu mt. Điu này kéo theo s ưu ái ca nhiu bc v vng, có thế giá c trong và ngoài cơ cu phm trt Hi Thánh. Thái đ t mãn có th hình thành khi nhng thành viên ca Dòng quá t hào v nhng thành công ca mình; t hào v cách đào to người trong Dòng, t hào v thi gian hun luyn tri thc, hay t hào thái quá v nhng thành công trong hot đng tông đ. Bên cnh đó, nhng thành công ca Dòng cũng chính là dp đ nhng thái đ ghen t, ác cm hình thành. Thc vy, nếu anh em Dòng Tên t mãn v nhng thành công mình có được, Dòng s phi đi mt vi nhng thế lc, nhng con người coi Dòng là mt th gì đó đáng ghét hoc đáng ghê s. Do vy, tránh thái đ t mãn, hc hi s khiêm nhường ca Đc Kitô s giúp Dòng tránh được cái gi là “Dòng Tên d s” nhưng thay vào đó là mt “Dòng Tên d thương.

2. Bài hc th hai Dòng thu lượm được trong giai đon này là s cn thiết phi làm trin n linh đo Dòng Tên. Điu đu tiên có th k đến chính là phát trin Linh Thao đ giúp ích mt cách thiết thc hơn cho các linh hn. Bên cnh đó, linh đo Dòng cũng hướng đến vic đào to nhân lc. Thánh Canisio đã tiên phong m trường đ truyn đt không ch kiến thc nhưng còn mang la đc tin đến nhng hc viên ca mình. Nh đó, Dòng có th giúp tha nhân hiu hơn v Dòng và v Hi Thánh, tránh được nhng hiu lm không cn thiết. Ngoài ra, linh đo Dòng Tên còn m ra vi chiu kích hi nhp văn hóa. Qua chiu kích này, Dòng hoàn thành vai trò là người tiên phong, m đường cho Hi Thánh, giúp nhiu người nhn biết Chúa hơn. Cũng vy, mt điu không th không nhc đến trong linh đo Dòng Tên là vic thăng tiến công bình. Chúng ta hoàn toàn có th nhc đến kinh nghim đy mnh thăng tiến công bình Paraguay ca anh em Dòng Tên. Mc dù tht bi, nhưng vic Dòng ng h thăng tiến công bình đây đã tr thành mt n lc tiên phong, m ra mt con đường mi cho Hi Thánh.

3. Song song vi hai bài hc trên, Dòng còn rút được bài hc ln v vic đi thoi. Dòng cn hun luyn mi thành viên hc biết cách đi thoi. Đi thoi đây được m rng ra vi nhiu đi tượng: đi thoi vi các nhà khoa hc, các triết gia; đi thoi trong ni b Dòng gia các anh em vi nhau; đi thoi vi các Dòng khác, vi Đc Thánh Cha, vi giáo triu; đi thoi vi các tôn giáo bn; và đi thoi vi các nn văn hóa, vi chính quyn,…Chính vic đi thoi này s giúp Dòng sng hòa hp, tránh được các xung khc không cn thiết.

4. Bài hc th tư Dòng nhn được chính là s cn thiết ca tinh thn chiêm nim trong hot đng. Như kinh nghim ca thánh I Nhã được nhc đến trong Linh Thao, ngài thy Ba Ngôi Thiên Chúa, nhìn t trên cao xung thy con người đau kh, đã bàn bc và quyết đnh Ngôi Hai nhp th cu chuc nhân loi; tinh thn chiêm nim và hot đng cn hòa quyn và thúc đy nhau tăng tiến. Anh em Dòng Tên cn sng trin n hai chiu kích nhân bn và siêu nhiên: sng cho là người hơn và sng là đ phng s Thiên Chúa hơn. Mun làm được điu đó, mi thành viên phi hc sng chiu kích nhp th, luôn đi mi và thích nghi vi mi hoàn cnh sng c th.

5. Mt bài hc không kém phn quan trng là vic mt lòng vi Hi Thánh. Đây không ch là vic trung thành mà còn là s can đm, dám tiên phong m đường mi cho M Hi Thánh v mi chiu kích. Tuy nhiên, mt điu cn lưu ý là mc dù Dòng làm công tác m đường nhưng li không được to khong quá xa gây ra nhng hiu lm không tt. Bài hc này cho thy Dòng cn làm tt vai trò là người m đường, giúp Hi Thánh thi hành s mng trong hoàn cnh mi luôn thay đi.

6. Bài hc th sáu có liên quan cht ch vi Dòng Tên Vit Nam. Trong bi cnh tc hóa và toàn cu hóa đang ln lướt, chính quyn li theo li ch nghĩa duy vt vô thn. Bài hc mà Dòng cn chú tâm hc hi là s cn thiết phi đào to thành viên mt cách chu đáo c v nhân bn ln thiêng liêng, có kiến thc vng chc v Thánh Kinh, Triết Hc và Thn Hc. Dòng cũng cn lưu ý chun b nhân lc có kiến thc tt v khoa hc t nhiên và khoa hc nhân văn. Ngoài ra, Dòng còn cn giúp Hi Thánh đy mnh hi nhp văn hóa và thăng tiến công bình. Đây là bài hc mà Dòng cn lưu ý trong mt hoàn cnh nhy cm và c th như Vit Nam.

7. Bài hc sau na đ cp đến chiu kích đng hành thiêng liêng vi Đc Kitô. Trong mi s, mi thành viên trong Dòng luôn ý thc mình cùng vi Chúa đ phc v. Đây chính là hng s cuc đi ca mi người. Điu này không gì khác hơn là bài hc t Linh Thao qua bài Tiếng Gi Ca Vua Hng Sng và Chiêm Nim Đ Được Tình Yêu. Nh xác tín được đng hành cùng Chúa trong mi s, mi anh em Dòng Tên tr nên người môn đ truyn giáo vui tươi, gin d, gn gũi vi mi người, sn sàng gp g, đi thoi và thương cm như thy Giêsu ca mình.

Có th nói, mt điu có th được coi như mt quan nim sng là s đơn sơ. Chúng ta cn đơn sơ như b cu đ được t do. Khi y, chúng ta không cn quan tâm mình s chết khi nào; ch cn biết mình đang vi Chúa; thế là đ! Chính khi đơn sơ, chúng ta s sng hết mình phng s Chúa và nếu có chết thì là vic tt vì chúng ta được v vi Chúa. Nhng bài hc t giai đon “thế k th ba ca Dòng” s là gi hng đ chúng ta sng được điu đó.

Kết lun

Mi mt giai đon có nhng khó khăn riêng thách đ riêng ca nó. Vn đ là làm sao chúng ta có th biết cách đ vượt qua nhng thách đ đó. Thế nhưng, biến c năm 1773 là mt thách đ mà Dòng đã không vượt qua được. Đây là mt bài hc đáng đ cho chúng ta ngm nghĩ. Nhìn v cuc đi mình, anh em cũng có th có nhng thách đ, nhng khó khăn riêng. Nếu chúng ta cy nh vào ơn Chúa và s tr giúp ca Dòng, chúng ta có th vượt qua được. ”Ví th đường đi bng phng c, anh hùng hào kit có hơn ai.” Chúng ta cn phi chp nhn nhng thách đ bi l cuc đi chúng ta ta như mt cuc leo núi. Mi mt ln ta bước chân lên là mi mt ln ta đi din vi thách đ. Thế nhưng, mi khi chúng ta càng bước lên chúng ta li càng lên cao; mi khi chúng ta bước lên mt bc là mi lúc chúng ta lên cao hơn mt chút. C như thế chúng ta s lên đến đnh núi. đó, ta có th chiêm ngưỡng được nhng cnh sc tuyt đp. Cũng vy, khi bước theo Chúa Giêsu ta cũng gp nhiu thách đ và khó khăn. Thế nhưng càng bước theo Ngài ta li càng gn Ngài hơn, được cùng Ngài lên đnh Canvê.

Khi so sánh vi mt láng ging quá ln là Trung Hoa, có l nước Vit Nam ch được ví như “cô gái l lem.” Thế nên chúng ta có th thy Giáo Hi và c Dòng Tên na đang hướng v Trung Hoa, đang chn Trung Hoa là mt ưu tiên quan trng. Dù vi thân phn là “cô gái l lem”, đt nước ca chúng ta vn kiên cường và phát trin, chng hn: Giáo Hi Vit Nam hay các dòng tu vn đang phát trin phong phú ti Vit Nam. Du vy, chúng ta vn cn phi chp nhn rng trong cái nhìn ca Giáo Hi, Trung Hoa vn được ưu tiên hơn. Tuy nhiên, nói như thế không có nghĩa là chúng ta không cn c gng hay phn đu. Trái li, chúng ta cn phi c gng, bươn chi đ t mình vượt qua nhng khó khăn và thách đ. Chính khi chúng ta dám vượt qua khó khăn thì lúc đó chúng ta được ln lên.

Khi biết tin Tòa Thánh b nhim tôi làm giám mc, có người đã hi liu tôi có thy vinh d khi là tu sĩ dòng Tên Vit Nam đu tiên được Tòa Thánh b nhim làm giám mc không. Tôi đã tr li rng: “tôi không thy vinh d, tôi ch thy s mnh”. Trong tư cách là mt người dòng Tên, anh em cũng hãy nhìn vic hc hin nay như là mt s mnh; nhìn tt c nhng gì b trên giao phó là s mnh.

Chc chn nhiu người trong chúng ta rt mong được sai đi truyn giáo. Nhưng truyn giáo không phi là điu hoàn toàn d dàng. Chng hn, có mt thy xin phép đi truyn giáo ti mt đa phn, thế nhưng khi được nghe k v nhng công vic sp phi làm, thy đã xin v dù ch mi đi vi cha x được na đường. Thế nên, ngày xưa thánh Inhaxiô mun rng nếu người nào mun đi truyn giáo phi cm phòng 10 ngày đ duyt xét li ý hướng và ao ước đó tht cn thn. Bn thân tôi cũng đã tng ao ước được đi truyn giáo Châu Phi. Thế nhưng, sau đó b trên li sai đi làm linh hướng ti Đi chng vin Hà Ni. Không chút chn ch, tôi đã chp nhn sau khi biết đó là s v ca Dòng còn vic đi Châu Phi chước mun ca cá nhân. Mi người chúng ta đu có quyn mong ước v s v mà mình s phc v nhưng Chúa đnh thế nào thì ta cn sn sàng.

Nhìn v lch s Dòng, chúng ta không th không ghi nhn nhng hào quang trong quá kh y. Qu thc, Dòng đã làm được nhiu điu, đã có bao nhiêu anh em gii giang phc v trong nhiu lãnh vc. Thm chí, vic Dòng b gii th và tái lp cũng có khi được xem như mt th hào quang nào đó đ chúng ta t hào. Thế nhưng điu quan trng không phi là vinh d mà là s mnh. Chúng ta đng mãi li trong ánh hào quang quá kh nhưng trong hoàn cnh ca mình chúng cn tiếp bước gương dn thân phc v ca các bc tin bi, cn viết tiếp trang s mà các ngài đã khi s. Chúng ta cn can đm hc bài hc t quá kh, dù bài hc đó có th là nhng tht bi. Chúng ta hc bài hc ca quá kh đ ln sau chúng ta không b đi vào vết xe đ.

Nhìn v giai đon Dòng b gii th, Dòng chúng ta đã “thua trên mi mt trn”. Vì thế, hc li bài hc t lch s chính là đ chúng ta không b thua na. Nói khác đi chúng ta không đi tìm chiến thng kiu “con b xít” tc là hung hăng thng người ta nhưng chúng ta quyết tâm dn bước phc v Hi Thánh như li Chúa mi gi chúng ta.

Có th có nhng lúc chúng ta b rơi vào kinh nghim b b rơi như chính kinh nghim ca Dòng khi b gii th. Qu thc Dòng đã b b rơi hoàn toàn khi b chính Giáo triu quay lưng, khi nhng người do Dòng đào to li chng đi Dòng.v.v. Thế nhưng, có l chính trong nhng kinh nghim b b rơi, Thiên Chúa đang th thách, đang hun luyn chúng ta, du cho đôi lúc nhng kinh nghim đó tưởng chng như vượt quá sc ca chúng ta. đây, chúng ta hãy chiêm ngm chính kinh nghim b b rơi ca Chúa Giêsu trên thánh giá. Chính Chúa Giêsu cũng đã đau bun tt đ khi ngài cm thy như b Chúa Cha b rơi. Thay vì gi Thiên Chúa là Cha như quen gi, Ngài đã gi ”ly Chúa, ly Chúa, sao Chúa b con” khi trong kinh nghim b b rơi tt cùng này. Thế nhưng, trong chính lúc tưởng như b b rơi đó, Chúa Giêsu li được Chúa Cha đón tr v. Chúng ta hãy tin rng Thiên Chúa không bao gi b chúng ta nhưng Ngài đón chúng ta bng cách thc riêng ca Ngài.

Cui cùng, tôi mun chia s v La Storta, nơi mà tôi đã có dp hành hương và cu nguyn mt mình trong nhà nguyn nh bé mà xưa kia thánh I Nhã đã cu nguyn và được Chúa Cha đt vi Chúa Con. Xin được đt vi Chúa Con chính là khao khát mãnh lit mà thánh I Nhã hng cu xin vi Thiên Chúa qua li chuyn cu ca Đc M. Vì thế, chúng ta hãy noi gương thánh I Nhã xin cho chúng ta luôn luôn được đt vi Chúa trên thánh giá. C Dòng chúng ta hãy cùng xin ơn đó như thánh I Nhã đã xin, hãy can đm như thánh Gioan Soan ôm ly cây thp giá khi b đưa ra pháp trường. Đây là cách đ gii quyết mi vn đ ca chúng ta, tng cá nhân cũng như ca toàn th Dòng.

Ghi chép của Anh Phương S.J., Chí Thành, S.J. và Chỉnh Trần S.J.

 


Mục Lục Thoáng Suy Tư