T3, 15/05/2012 -
22:50
Thinh lặng để truyền thông
Một cách đọc Sứ điệp Truyền Thông 2012 của Đức Thánh Cha Bênêđictô XVI
-----o0o-----
Đức Bênêđictô XVI xem ra đang lội ngược dòng thời đại. Quy tụ cả triệu bạn
trẻ trong các Đại hội Giới trẻ thế giới ở Đức, Úc, Tây Ban Nha, ngài mời gọi
người trẻ sống tĩnh lặng trước Thánh Thể. Nói đến người trẻ là phải nói đến ồn
ào, nhộn nhịp, hát ca múa nhảy… chứ tại sao lại thinh lặng? Trong sứ điệp cho
Ngày Truyền thông thế giới năm nay cũng thế, ngài lại chọn chủ đề: Thinh lặng và Lời nói:
Nẻo đường Phúc âm hóa. Truyền thông ngày nay đang được đồng hóa với
nói và nói, nói càng nhiều càng to thì càng tốt càng thành công, làm sao thinh
lặng mà lại truyền thông được? Đúng là ngược đời.
Thực ra, lội ngược dòng chỉ là mời gọi trở về với cái vốn nằm trong bản
chất của sự việc nhưng đã bị lãng quên, thậm chí coi thường, nên cần ý thức
lại. Bài viết này là một cách lắng nghe và tiếp cận lời mời gọi ấy để tìm lại ý
nghĩa phong phú của thinh lặng trong truyền thông: (1) khởi đi từ một vài nhận
định về hiện trạng của truyền thông, đến (2) khám phá lại giá trị của thinh
lặng, và (3) hướng tới việc loan báo Tin Mừng.
1. Một vài nhận định về hiện trạng truyền thông
Tháng 3 năm 2012, Encyclopaedia Britannica tuyên bố chấm dứt việc xuất bản bộ
bách khoa toàn thư nổi tiếng này. Thay vào đó sẽ là bộ bách khoa online. Một bộ
bách khoa có lịch sử lâu đời (ấn bản đầu tiên vào năm 1770, cách nay gần 250
năm), nổi tiếng về học thuật, niềm tự hào của những người yêu sách, nay phải
đình bản để nhường chỗ cho ấn bản online.
Vào Wikipedia,
người đọc sẽ thấy trong tiếng Anh có gần 4 triệu bài viết về đủ mọi vấn đề,
ngay cả tiếng Trung quốc bây giờ cũng có gần 800.000 mục từ.
Tất cả đều nói lên ưu thế của internet trong truyền thông ngày nay: “Đối
với nhiều người, muốn tìm lời khuyên, ý tưởng, thông tin và các câu trả lời,
thì việc đầu tiên là lên mạng hay vào mạng xã hội. Trong thời đại chúng ta,
internet ngày càng trở thành nơi để hỏi và tìm câu trả lời” (Sứ điệp Truyền Thông
2012). Đúng thế, bà nội trợ muốn làm món ăn ngon? Lên mạng. Cô
thiếu nữ muốn sắm bộ cánh mới? Lên mạng. Bạn thanh niên tìm kiếm thông tin mới
nhất về bóng đá? Lên mạng. Thần tượng ca nhạc mới nổi mặt mũi ra sao? Lên mạng.
Ngay cả các linh mục muốn tìm thông tin về thần học, cũng có thể lên mạng.
Internet đúng là quà tặng tuyệt vời của Đấng Tạo Hóa và trí sáng tạo của
con người. Thế nhưng cái gì cũng có mặt trái của nó. Với tốc độ hết sức nhanh
và với lượng thông tin khổng lồ như thế, internet có thể làm cho con người trở
nên hời hợt, phân tán và lệ thuộc.
Hời hợt. Một chuyên
viên phần mềm Macromedia cho biết những người lướt web trung bình chỉ có 7 giây
để nhìn vào một giao diện, rồi chuyển sang giao diện khác. Ông nói với các công
ty như thế để họ biết phải làm thế nào thu hút người xem. 7 giây! Chỉ bằng một
hơi thở sâu và còn thua thời lượng cho việc xỉa răng! Một giám mục kêu lên: Làm
thế nào để giới thiệu Tin Mừng Đức Giêsu Kitô trong 7 giây? Làm thế nào để có
thể trình bày đức tin công giáo trong 7 giây? Và vì người ta chuyển liên tục từ
kênh này sang kênh khác, từ hình ảnh này đến hình ảnh khác, làm sao có được sự
sâu sắc? Hời hợt là chuyện dễ hiểu.
Phân tán. Với khối lượng
thông tin khổng lồ –Đức Bênêđictô XVI dùng từ “bị dội bom” (bombarded)– tâm trí
con người bị phân tán thành nhiều mảnh: “Con người ngày nay thường xuyên bị dội
bom vì những câu trả lời cho những câu hỏi mà họ không bao giờ đặt ra và những
nhu cầu họ không biết đến” (Sứ điệp Truyền Thông 2012). Bị phân tán vì những thông tin
không cần thiết, người ta cũng dần đánh mất sự tập trung vào những câu hỏi
thiết yếu nhất trong hành trình làm người, những câu hỏi về cội nguồn, ý nghĩa
và cùng đích đời sống.
Lệ thuộc. Bị dội bom
liên tục và thường xuyên như thế, con người cũng dễ đánh mất khả năng suy tư
độc lập và nhận định khách quan, hoàn toàn lệ thuộc vào những thông tin các
trang mạng cung cấp. Mạng nói thế là đúng rồi, mạng viết thế là chính xác rồi!
Cho nên cuộc chiến quyết liệt ngày nay là chiến tranh thông tin. Nhắc lại ở đây
chuyện ngụ ngôn hiện đại về chú rùa chắc cũng không thừa. Chú rùa có cái mai
cứng, tuy nặng nề nhưng bảo vệ mạng sống an toàn. Con cáo nhiều lần dụ chú rùa
bán mai cho nó, lấy tiền đi du lịch cho sướng. Dĩ nhiên rùa không tin. Thế rồi
một hôm, nhân cáo đi vắng, rùa thò đầu ra xem, thấy màn hình TV thông tin cáo
đã “ăn năn sám hối”, không ăn thịt nữa mà chuyển sang ăn chay. Lại thêm màn
quảng cáo đi du lịch bằng máy bay. Rùa bán tín bán nghi. Hôm sau thò đầu ra lại
cũng nghe thấy thế. Nhiều lần lặp đi lặp lại, bèn tin. Rùa ngỏ ý bán mai cho
cáo. Nhưng ngày rùa bán mai cũng là ngày kết thúc đời rùa! Tội nghiệp chú rùa
chết vì thông tin. Thông tin làm chao đảo tâm hồn, làm mờ xác tín, cuối cùng
giết chết niềm tin.
Thế giới thông tin có những mặt trái như thế nhưng chúng ta không thể chạy
trốn thế giới đó. Điều may mắn và cũng là điều làm cho con người thành vĩ đại,
ấy là mỗi con người vẫn là một chủ thể tự do và có khả năng suy nghĩ độc lập. Ở
tự nó, tốc độ nhanh nhạy của internet và lượng thông tin khổng lồ nó cung cấp
không thể giết chết ai, trái lại còn làm cho con người thêm phong phú nếu biết
sử dụng đúng cách. Một trong những đòi hỏi căn bản là kiến tạo sự thinh lặng
nội tâm. Để mình thật là mình. Để tạo khoảng cách với cuộc đời. Để thấy chiều
sâu những sự kiện. Để đón nhận những gì thực sự mang ích lợi cho bản thân và xã
hội.
“Giữa những phức tạp và đa dạng trong thế giới truyền thông, nhiều người
vẫn thấy mình phải chạm trán với những câu hỏi tối hậu về hiện hữu nhân sinh:
Tôi là ai? Tôi có thể biết được gì? Tôi phải làm gì? Tôi nên hi vọng gì? Điều
quan trọng là phải nâng đỡ những ai đặt câu hỏi này và mở ra cuộc đối thoại sâu
sắc về những vấn đề đó. Cuộc đối thoại ấy được tiến hành bằng lời nói, sự trao
đổi, nhưng cũng bằng suy tư tĩnh lặng, vốn là điều gì đó ‘hùng biện’ hơn câu
trả lời vội vã. Suy tư tĩnh lặng cũng giúp cho người tìm kiếm đạt tới chiều sâu
của hiện hữu và mở lòng ra với nẻo đường mà Thiên Chúa ghi khắc trong trái tim
nhân loại” (Sứ
điệp Truyền Thông 2012). Vậy thì cần phải ý thức lại giá trị của
thinh lặng như thành tố thiết yếu trong hoạt động truyền thông.
2. Tìm lại giá trị của thinh lặng
Thinh lặng để lắng nghe
Hãy thử đặt câu hỏi: trong hoạt động truyền thông, giao tiếp giữa người với
người, người nói tác động trên người nghe thế nào? Theo phân tích của các nhà
chuyên môn, tác động của lời nói chỉ chiếm 10%, 30% là do âm điệu, còn 60% do
ngôn ngữ cơ thể. Đức Bênêđictô XVI hiểu rõ điều này nên ngài viết: “Truyền
thông đúng nghĩa nhất diễn ra giữa những người đang yêu: những cử chỉ, những
diễn tả trên khuôn mặt và ngôn ngữ cơ thể là những dấu hiệu qua đó họ ‘nói với
nhau’, tỏ mình cho nhau. Niềm vui, nỗi âu lo, đau khổ, tất cả có thể được
truyền thông trong thinh lặng. Thinh lặng cung cấp hình thức diễn tả mạnh mẽ
cách đặc biệt” (Sứ
điệp Truyền Thông 2012).
Nếu tác động của lời nói chỉ chiếm 10% còn tác động của ngôn ngữ cơ thể
chiếm 60%, hóa ra người ta nghe không phải bằng tai mà bằng mắt! Sự thật là
thế, video hấp dẫn hơn audio nhiều. Nhưng sâu xa hơn nữa là chính trái tim con
người. Mắt chỉ nhìn thấy cái bên ngoài, còn trái tim mới thấy cái bên trong.
Nếu người ta nghe bằng mắt hơn bằng tai, ấy là vì cặp mắt là cửa sổ của linh
hồn. Cho nên thay vì nói “nghe bằng mắt” thì có thể nói “nghe bằng linh hồn,
nghe bằng con tim”.
Để nghe bằng con tim, điều tiên quyết là phải thinh lặng. Thinh lặng tạo
không gian tự do cho người khác lên tiếng. Thinh lặng tạo khoảng trống để có
thể đón nhận người khác. Thinh lặng làm nên sự chăm chú trước những gì người
khác muốn truyền đạt, không những qua lời đang nói mà còn qua ngữ điệu và cử
điệu, qua khuôn mặt và những phản ứng của cơ thể. Người ta nghe mà không hiểu
nhau, chủ yếu là vì thiếu thinh lặng. Thiếu thinh lặng nên chỉ nghe những gì
mình muốn nghe. Thiếu thinh lặng nên chỉ đón nhận người khác cách hời hợt, đón
nhận họ như mình muốn chứ không như họ là.
Thinh lặng để có thể nói
Cách đây 30 năm, William Shannon đưa ra nhận xét: “Chúng ta đang sống trong
thời đại của ngôn từ. Chúng ta bị ngạt thở, bị chôn vùi, bị tràn ngập vì ngôn
từ từ mọi phía. Và những ngôn từ ấy thường ít gây ấn tượng nơi ta vì nhiều quá
và hời hợt. Nó không phát sinh từ thinh lặng nhưng từ sự bận rộn”. Nhận xét ấy
vẫn đúng và càng đúng hơn nữa cho thời đại ngày nay, thời của computer và
internet. Tràn ngập thông tin và rất nhiều thông tin ở bề mặt, hời hợt, phiếm
diện, thiếu chiều sâu.
Để lời nói có giá trị, cần thinh lặng, vì “Trong thinh lặng, tư tưởng phát
sinh và có được chiều sâu. Trong thinh lặng, chúng ta hiểu rõ hơn điều mình
muốn nói và muốn người khác đón nhận. Trong thinh lặng, chúng ta tìm cách diễn
tả chính mình tốt hơn” (Sứ điệp Truyền thông 2012). Chắc chắn đây là kinh nghiệm
cụ thể và sống động của tất cả những ai hoạt động trong mọi lãnh vực tư duy, từ
khoa học tự nhiên đến triết học siêu hình, từ khoa học xã hội đến sáng tạo nghệ
thuật. Thinh lặng là miền đất phì nhiêu cho hạt lúa đơm bông. Thinh lặng là
cung lòng người mẹ cho tư tưởng mang lấy hình hài.
Không trân quý thinh lặng, ngôn từ sẽ thiếu chiều sâu và lời nói thành vô
nghĩa. Như Thomas Merton diễn tả, “Nếu đời ta cứ tuôn ra toàn những lời vô ích,
sẽ chẳng bao giờ ta nghe được bất cứ cái gì, sẽ chẳng bao giờ ta trở thành bất
cứ cái gì, và cuối cùng, vì ta toàn nói trước khi có cái gì để nói, ta sẽ trở
thành người không biết nói”.
Thinh lặng làm nên truyền thông
Vì thinh lặng là đòi hỏi cần thiết không những để nghe mà còn để nói, nên
thinh lặng làm nên sự giao tiếp đích thực trong truyền thông. Trong thinh lặng,
chúng ta phân biệt được những gì là thiết yếu và những gì là phụ thuộc. Trong
thinh lặng, chúng ta khám phá mối liên hệ giữa những biến cố và sự kiện mà
thoạt nhìn, tưởng như là những sự kiện rời rạc. Trong thinh lặng, chúng ta phân
tích và đánh giá những thông tin, nhờ đó có cái nhìn đúng đắn và sâu sắc, những
ý kiến đáng giá và ích lợi.
Trong Sứ điệp Truyền Thông 2011, Đức Bênêđictô XVI đã nói đến bốn yếu tố
của truyền thông chân chính: trung thực, cởi mở, tôn trọng người khác, có tinh
thần trách nhiệm. Cả bốn yếu tố này đều chỉ có được nhờ thinh lặng. Nhờ thinh
lặng, tôi biết mình rõ hơn và thật với chính mình hơn. Nhờ thinh lặng, tôi hiểu
người khác rõ hơn và có thể đón nhận họ. Nhờ thinh lặng, tôi nhìn người khác
như họ là chứ không như tôi muốn hay tôi nghĩ họ là như thế. Cũng nhờ thinh
lặng, tôi ý thức hơn về trách nhiệm của mình khi phát biểu. Thật vậy, “Thinh
lặng và lời nói là hai mặt của hoạt động truyền thông. Hai mặt ấy cần được giữ
ở thế quân bình, tác động lên nhau và hòa quyện với nhau để làm nên cuộc đối
thoại đúng đắn và sự gần gũi sâu xa giữa con người với nhau. Khi thinh lặng và
lời nói loại trừ nhau thì truyền thông bị bẻ gẫy, vì nó dẫn đến sự mơ hồ hoặc
sự lạnh lùng; ngược lại, khi bổ túc cho nhau thì hoạt động truyền thông đạt
được ý nghĩa và giá trị” (Sứ điệp Truyền Thông 2012).
3. Để truyền thông Tin Mừng
Những phân tích trên về mối tương quan giữa thinh lặng và lời nói không
nhằm mục đích nghiên cứu tâm lý, nhưng là nền tảng cho suy nghĩ về sứ mệnh loan
báo Tin Mừng. Không phải vô tình mà Hội Thánh chọn lễ Thăng Thiên làm Ngày Thế
giới Truyền thông. Ngày lễ Thăng Thiên gắn liền với mệnh lệnh: “Anh em hãy đi
và làm cho muôn dân trở thành môn đệ, làm phép rửa cho họ nhân danh Cha và Con
và Thánh Thần, dạy bảo họ tuân giữ mọi điều Thầy đã truyền cho anh em” (Mt
28,19). Vì thế Ngày Thế Giới Truyền Thông gắn liền với sứ mệnh loan báo Tin
Mừng, và trong thế giới hiện đại, Hội Thánh khuyến khích con cái mình vận dụng
những phương tiện truyền thông hiện đại nhất để thi hành sứ mệnh.
Tuy nhiên thực tế là dù có trong tay những phương tiện truyền thông hiện
đại đến đâu chăng nữa thì phương tiện vẫn chỉ là phương tiện. Chính con người –ở
đây là các Kitô hữu– mới là chủ thể. Nếu các Kitô hữu không ý thức và tha thiết
với sứ mệnh loan báo Tin Mừng thì những phương tiện truyền thông hiện đại cũng
không thể giúp gì được, có khi còn gây tác dụng ngược. Vì thế, trong tư cách là
người làm công tác truyền thông, bản thân Kitô hữu phải được ‘phúc âm hóa’ để
có thể ‘phúc âm hóa’ người khác cũng như những thực tại xã hội.
Nếu thinh lặng là thành tố thiết yếu trong hoạt động truyền thông và giao
tiếp giữa con người với nhau, thì thinh lặng lại càng cần thiết hơn nữa trong
tiến trình phúc âm hóa.
Phải thinh lặng để có thể lắng nghe Đấng không chỉ tỏ mình bằng lời nói
nhưng còn qua thinh lặng. Tông huấn Verbum Domini số 21 diễn tả chân lý
này hết sức sâu sắc: “Như thập giá Đức Kitô cho thấy, Thiên Chúa cũng nói qua
sự thinh lặng của Ngài. Sự thinh lặng của Thiên Chúa, kinh nghiệm về sự xa cách
với Đấng toàn năng và là Cha, là một chặng quyết định trong hành trình trần thế
của Con Thiên Chúa, Ngôi Lời nhập thể. Khi bị treo trên thập giá, Người đã diễn
tả nỗi đau khổ do sự thinh lặng (của Thiên Chúa) gây ra: “Lạy Thiên Chúa, lạy
Thiên Chúa của con, sao Ngài bỏ rơi con” (Mc 15,34; Mt 27,46). Từ đó, tông huấn
nói đến kinh nghiệm của các thánh, các nhà thần bí cũng như của chính chúng ta
về sự thinh lặng của Thiên Chúa. Nếu Thiên Chúa là Đấng ngỏ lời trong thinh
lặng thì làm sao có thể nghe được tiếng Ngài và đón nhận Lời Ngài khi ta không
chấp nhận trở về trong thinh lặng?
Hơn thế nữa, phải trở về trong thinh lặng để có thể nói với Đấng của cõi
lặng. Khi đó, thinh lặng trở thành cầu nguyện trong chiêm niệm. Chiêm ngắm công
trình tạo dựng kỳ vĩ và tuyệt hảo của Thiên Chúa. Chiêm ngắm hành động cứu độ
qua những đường lối lạ kỳ của Ngài. Chiêm ngắm sự hiện diện vô hình mà sống
động của Chúa trong những biến cố của Hội Thánh và thế giới: “Trong thinh lặng
của chiêm niệm, Lời hằng hữu hiện diện cách mạnh mẽ hơn bao giờ hết, và chúng
ta khám phá ra kế hoạch cứu độ mà Thiên Chúa thực hiện trong suốt lịch sử bằng
lời nói cũng như hành động” (Sứ điệp Truyền Thông 2012).
Chỉ khi ấy, chỉ khi bản thân Kitô hữu, nhờ thinh lặng, lắng nghe được tiếng
Chúa và đi vào cuộc giao tiếp với Ngài, chúng ta mới có thể truyền thông Lời
Chúa như là Lời Chúa thực sự chứ không chỉ là vỏ bọc cho những suy nghĩ của con
người ích kỷ và chật hẹp vốn có nơi mỗi chúng ta. Chính vì thế Đức Bênêđictô
XVI khuyến khích những ai làm công tác truyền thông hãy xây dựng những trang
web và mạng xã hội “có thể giúp con người ngày nay tìm được thời giờ suy tư và
tìm hiểu những vấn đề thiết yếu, cũng như tạo khoảng trống cho thinh lặng và cơ
hội cầu nguyện, suy niệm, chia sẻ Lời Chúa”.
Mẹ Têrêxa Calcutta đã diễn tả vẻ đẹp, chiều sâu và sự cần thiết của thinh
lặng qua lời cầu nguyện thật thâm thúy:
“Lạy Thiên Chúa, Đấng yêu thích sự thinh lặng,
xin dạy chúng con thinh lặng
để ở một mình với Ngài,
trò chuyện, lắng nghe,
và thấm nhuần Lời hằng sống.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi con mắt,
biết nhắm lại trước những vấp váp của tha
nhân,
biết quay đi trước những dịp tội gây xao
xuyến.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi đôi tai,
để nghe được tiếng kêu của người nghèo,
để khép lại trước những mời mọc của ma quỷ.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi miệng lưỡi
để biết ca tụng Chúa
và đem lại an vui cho muôn người.
Xin dạy chúng con thinh lặng nơi trí khôn,
để mở ra trước sự thật và khép lại trước dối
trá.
Cuối cùng, xin dạy chúng con thinh lặng nơi
quả tim,
để tránh mọi ích kỷ, thù hằn, ghen ghét,
để yêu mến và ước ao Thiên Chúa trên hết mọi
sự. Amen.
Kết luận
Trong số những từ ngữ đẹp đẽ dành cho Đức Maria, tôi yêu một tên gọi mà
Jean Guitton dành cho Mẹ. Ông gọi Mẹ là “Trinh nữ suy tư”. Người trinh nữ ấy
“ghi nhớ mọi sự và suy đi nghĩ lại trong lòng” (Lc 2,19). Mẹ không vội vã phản
ứng và phát biểu nhưng “ghi nhớ” và “suy đi nghĩ lại trong lòng”. Dĩ nhiên
trong thinh lặng của tâm hồn. Trong thinh lặng, Mẹ khám phá ý nghĩa các sự kiện
và biến cố. Trong thinh lặng, Mẹ đi vào cuộc giao tiếp thâm sâu với Lời Thiên
Chúa và để Lời ấy nên hình hài trong lòng Mẹ. Và trong thinh lặng, Mẹ “truyền
thông” Lời Thiên Chúa cho nhân loại. Mẹ đúng là mẫu gương tuyệt vời của truyền
thông.
Lạy Mẹ Maria, xin giúp chúng con biết yêu mến sự thinh lặng như Mẹ, để
chúng con được trở nên những người truyền thông Lời Chúa như Mẹ đã ban tặng Đức
Giêsu cho chúng con.
Gm. Phêrô Nguyễn
Văn Khảm - Ủy ban Truyền thông Xã hội trực thuộc HĐGMVN