Phúc âm Chúa Giêsu và những biểu tượng
Khi vào thăm viếng
đền thờ Thánh Phêrô bên Vatican, người thăm viếng rất thích thú cùng ngạc
nhiên về cơ cấu kiến trúc, nhất là vòm hình tròn nơi cung thánh trong đền thờ
do Michelangelo vẽ họa đồ theo kiến trúc thời Phục hưng.
Chung quanh
phía trên đầu của bốn cột to lớn chống đỡ vòm tròn, có vẽ trình bày bốn vị
Thánh sử viết phúc âm Chúa Giêsu với bốn biểu tượng: Thánh sử Marcô với hình
con sư tử, Thánh sử Matthêu với hình một người, Thánh sử Luca với hình con bò,
và Thánh sử Gioan với con chim đại bàng.
Không chỉ trong đền thờ Thánh Phêrô có
khắc vẽ hình bốn Thánh sử phúc âm với những biểu tượng như thế. Nhưng còn ở nhiều
thánh đường khác trên thế giới cũng vẽ khắc những biểu tượng như thế trong
thánh đường.
Biểu tượng bốn
hình hài , theo tiếng Hylạp là Tetramorph: tetra là bốn, Morphe là hình hài, được
dùng để chỉ gọi cho bốn Thánh sử viết phúc âm Chúa Giêsu đã có lịch sử truyền
thống lâu đời cùng luôn gây ấn tượng hấp dẫn người ngắm nhìn.
Nhưng đâu là
nguồn gốc của lối trình bày này? Ý nghĩa lối kiểu trình bày như thế này có từ
bao giờ ? Tại sao bốn hình hài thú vật lại dùng là biểu tượng cho bốn vị Thánh
sử viết phúc âm Chúa Giêsu?
1. Thần thoại Babylon
Nguồn gốc của
Tetramorphe có lẽ bắt nguồn ở thần thoại bên xứ Babylon, nơi có bốn vị Thần
hành tinh: Marduk,
vị Thần của xứ Babylon dưới hình dạng một con vật như con bò; Nergal, vị Thần chiến tranh dưới hình dạng con
sư tử; Ninurta,
vị Thần gío dưới hình dạng con chim đại bàng; và Nabu,
vị Thần sự khôn ngoan dưới hình dạng một người.
Bốn vị Thần này
được trình bày theo bốn phương hướng của vòm trời, nơi mỗi vị như cột trụ chống
đỡ cho bầu trời để phân biệt với trái đất địa cầu. Họ là những người chống đỡ
cho vòm trời được giương cao đứng vững.
Theo thời cổ
xưa số bốn như là con số chỉ về sự tận cùng kết thúc và thế giới được phân định
qua những phương hướng của bầu trời. Cấu trúc theo bốn số cũng là vòng tuần
hoàn của năm.
Bốn vị Thần
Babylon như những biểu tượng của bốn mùa trong năm: Hình con bò sao cho mùa
Xuân, hình con sư tử cho mùa Hè, hình con bọ cạp mà thường vẽ dưới dạng hình
người biểu tượng cho mùa Thu, và hình con chim đại bàng biểu trưng cho mùa
Đông.
Những vị Thần
Babylon này đứng là biểu tượng khác thường cho trật tự trong thế giới với những
đặc điểm cùng phận vụ khác nhau như những vị đỡ nâng cho bầu trời được đứng vững.
2. Trong Cựu ước: sách ngôn sứ Ezechiel
Những hình ảnh
thần thoại Babylon về bốn con vật được tác gỉa ngôn sứ Ezechiel viết lại trong
sách Kinh Thánh, để diễn tả về ngai Thiên Chúa trong trí óc mường tượng của
mình:
„Tôi nhìn Ở chính giữa, có cái gì tựa như bốn sinh vật. Đây là
dáng vẻ của chúng: chúng trông giống như người ta.6 Mỗi
sinh vật có bốn mặt và bốn cánh.7 Còn
chân của chúng thì thẳng; bàn chân tựa bàn chân con bê, lấp lánh như đồng sáng
loáng.8 Bên
dưới cánh, có những bàn tay giống tay người quay về bốn phía; mặt và cánh của bốn
sinh vật cũng đều như thế.9 Cánh
của chúng giáp vào nhau. Lúc đi, chúng không quay mặt vào nhau, nhưng cứ thẳng
phía trước mặt mà tiến.10 Còn bộ
mặt của chúng, thì chúng đều có mặt
người, cả bốn
đều có mặt
sư tử bên
phải, cả bốn đều có mặt
bò rừng bên
trái, cả bốn đều có mặt
phượng hoàng.11 Đó là
mặt của chúng. Còn cánh của chúng thì giương lên cao. Mỗi sinh vật có hai cánh
giáp vào nhau và hai cánh khác phủ thân mình.12 Chúng
cứ thẳng phía trước mặt mà đi, thần khí đẩy phía nào, chúng đi phía đó; lúc đi
chúng không quay mặt vào nhau.“ (Ezechiel 1, 5-12).
Ngôn sứ
Ezechiel trong thị kiến đã nhìn thấy bốn con vật có cánh quay nhìn về bốn hướng
khác nhau bên ngai Thiên Chúa trên trời. Theo dự đoán trong thời sống lưu đày ở
Babylon vào khoảng thế kỷ 6. trước Chúa Giáng sinh những hình ảnh thần thoại đã
du nhập vào bản văn của sách Ngôn sứ Ezechiel.
Qua cung cách
dùng hình ảnh thấn thoại này của dân ngoại Babylon , Ngôn sứ Ezechiel muốn
trình bày lên vẻ uy nghi hùng tráng cùng sự cao cả của Thiên Chúa, mà Ông đã đọc
cùng nhìn thấy hầu như khắp nơi bên Babylon.
Nơi sách ngôn sứ
Isaia cũng có thị kiến tương tự
“1 Năm vua Út-di-gia-hu băng hà, tôi thấy
ChúaThượng ngự trên ngai rất cao; tà áo của Người bao phủ Đền Thờ.
2 Phía
bên trên Người, có các thần Xê-ra-phim đứng chầu. Mỗi vị có sáu cánh: hai cánh
để che mặt, hai cánh để che chân và hai cánh để bay.3 Các vị
ấy đối đáp tung hô:
"Thánh! Thánh! Chí Thánh!
ĐỨC CHÚA các đạo binh là Đấng Thánh!
Cả mặt đất rạng ngời vinh quang Chúa! „ (Isaia 6, 1-3)
Cả hai vị Ngôn
sứ đều trình bày vẻ uy nghi cao cả hùng tráng của Thiên Chúa. Nhưng nơi sách Isaia
nói đến hằng hà sa số những Seraphim, còn Ezechiel nói đến bốn con vật. Và Ngôn
sứ Ezechiel còn nói đến con số bốn ở những nơi khác: bốn hành vi tội ác ( Ez
8.) , bốn hình phạt kêu than (Ez 14, 12-23), ấn định bốn lần đo đạc và 4 cổng đền
thờ (Ez. 47-48). Điều này diễn tả sự toàn vẹn hoàn hảo của Giave Thiên Chúa,
cùng sức mạnh của Ngài bao trùm khắp bốn phương hướng trời đất. (Ez. 37,9).
Hình ảnh bốn
cánh và bốn đầu của người và những con vật vẽ ra hình ảnh tổng quát trình bày sức
mạnh uy quyền của Thiên Chúa linh hoạt sống động. Một số người cũng có suy tư
là hình ảnh theo thứ tự : người, sư tử, con bò và chim đại bàng còn có thể nói
lên thang cấp của uy quyền nữa „ con người“ là loài Thiên Chúa dựng nên giống
hình ảnh của Ngài có sức uy dũng (St 1,26),
„ Sư tử “ là
loài thú vật hoang dã,
„Con Bò“ là
loài thú vật thực dụng cho con người,
và „ Đại bàng“
là loài chim trời., được trình bày tất cả có mặt bên ngai Thiên Chúa, Đấng là vị
kiến trúc sư uy quyền cao cả tạo dựng nên vũ trụ, nên sự sống cho mọi loài
trong trời đất.
3. Trong Tân ước: sách Khải huyền
Trong sách cuối
cùng của Tân ước, sách Khải Huyền của Thánh Gioan tông đồ, thị kiến của Ngôn sứ
Ezechiel có bốn sinh vật bên ngai Thiên Chúa lại xuất hiện.
„Trước ngai có cái gì như biển trong vắt tựa pha lê. Ở giữa ngai
và chung quanh ngai có bốn Con Vật, đằng trước và đằng sau đầy những mắt.7 Con Vật
thứ nhất giống như sư tử, Con
Vật thứ hai giống như bò tơ, Con Vật
thứ ba có mặt như mặt
người, Con Vật thứ bốn giống như đại
bàng đang
bay.8Bốn Con Vật ấy, mỗi con có sáu cánh, chung quanh và bên trong đầy
những mắt. Ngày đêm chúng không ngừng hô lên rằng:
Thánh! Thánh! Chí Thánh!
Đức Chúa, Thiên Chúa toàn năng,
Đấng đã có, hiện có và đang đến!“ (Kh 4,6-8.)
Nơi Ezechiel bốn
sinh vật được trình bày với bốn khuôn mặt, còn nơi sách Khải huyền là bốn hình
dạng, tuy sách Khải Huyền cũng lấy hình ảnh bốn sinh vật từ sách
Ezechiel.
Và thứ tự cũng
khác nữa. Nơi sách Ezechiel là bốn khuôn mặt: mặt người, mặt sư tử, mặt con bò
và mặt chim đại bàng. Còn nơi sách Khải huyền: hình dạng sư tử, hình dạng con
bò, hình dạng người, và hình dạng chim đại bàng. Sở dĩ có sự khác biệt về sắp xếp
thứ tự bốn sinh vật như thế, theo giả thuyết có thể tác giả sách Khải Huyền đã
theo học một trường phái khác về việc sắp xếp thứ tự những con thú vật.
Nơi sách Khải
Huyền ngai Thiên Chúa là hình ảnh ở trung tâm của trời, tất cả đều hướng về
Ngài. Đấng ngự trên ngai giữ im lặng, và Ngài nói lời cứu độ, sau khi thời viên
mãn sau cùng đến: Nhìn xem, Ta sẽ đổi mới mọi sự (Kh 21,5).
Như thế, bốn
sinh vật trong thị kiến bầu trời ở đây không có nhiệm vụ là cây cột chống đỡ
ngai Thiên Chúa, nhưng chỉ đứng chung quang ngai của Ngài, cùng tham dự vào lễ
nghi phụng vụ trên trời.
Bốn sinh vật
như trong sách Ezechiel và sách Khải huyền nơi ngai Thiên Chúa là thành phần trực
tiếp tham sự vào sự hiện diện của Thiên Chúa. Điều này cắt nghĩa tại sao
cấu trúc kiến trúc nghệ thuật thánh như ở trong vòm tròn đền thờ thánh Phêrô
bên Roma cùng nhiều nơi khác, hình ảnh biểu tượng bốn Thánh sử Phúc âm
Chúa Giêsu được vẽ khắc trình bày như khung bao chung quang bàn thờ, nơi cử
hành nghi lễ phụng vụ kính thờ Thiên Chúa.
5.
Những hình ảnh con vật và những vị Thánh sử phúc âm
Hình ảnh thị kiến
cỗ xe ngai Thiên Chúa có bốn sinh vật chống nâng ở trong sách ngôn sứ Ezechiel
và bàn thờ ngai Thiên Chúa ở trung tâm có bốn sinh vật thờ lạy tôn kính trong
sách Khải Huyền có ảnh hưởng rất mạnh được dùng làm hình ảnh chỉ về bốn Thánh sử
viết Phúc âm Chúa Giêsu.
Bốn phúc âm
Chúa Giêsu được công nhận là của những vị thánh sử duy nhất viết phúc âm. Bốn
phúc âm tuy khác biệt nhau, nhưng đều bao lượn chung quanh cùng một điểm trung
tâm: Ngai Thiên Chúa và Người được xức dầu sai đến là Chúa Giêsu Kitô.
Hình thức bốn
góc cạnh của một phúc âm Chúa Giêsu đã được công nhận từ thuở xa sớm trong
Canon Muratori ( 150-200 sau Chúa giáng sinh).
Vào khoảng thời
gian này Giáo phụ Irenaeus thành Lyon (135- 202 sau Chúa giáng sinh) cũng đã
nói đến con số bốn của phúc âm theo như bốn sinh vật từ trong sách Ezechiel và
sách Khải Huyền.
Dựa theo bản tường
thuật về thị kiến trong kinh thánh, Giáo phụ Irenaeus đã lý luận, Chúa Giêsu
Kito đã được bốn khuôn mặt, bốn hình dạng của sinh vật loan báo, như Chúa Giêsu
tỏ mình ra trong bốn phúc âm là người dũng lực qua hình ảnh con sư tử, là linh
mục lo phần tế tự qua hình ảnh con bò, trở thành con người qua hình ảnh một người,
và là thần linh hướng dẫn tâm linh con người qua hình ảnh con chim đại bàng.
Giáo phụ
Irenaeus sắp xếp hình ảnh Sư tử cho Thánh sử Gioan, con bò cho Thánh sử Luca,
hình người cho Thánh sử Mattheo, và hình con chim đại bàng cho Thánh sử Marcô.
Nhưng cách sắp xếp này không được công nhận.
Vào quãng thế kỷ
thứ 4. sau Chúa giáng sinh Thánh Hieronimo cũng cùng suy nghĩ như thánh giáo phụ
Irenaeus, nhưng theo cách cắt nghĩa khác sắp xếp thứ tự khác như sau: Hình dạng
con người là biểu tượng cho Thánh sử phúc âm Mattheo, . Vì phúc âm theo Thánh sử
Mattheo bắt đầu với gia phả nguồn gốc tổ tiên của Chúa Giêsu.
Hình dạng con
sư tử là biểu tượng cho phúc âm theo Thánh Marco. Vì phúc âm theo Thánh sử
Marco ngay khởi đầu có tiếng lời kêu gọi của Thánh Gioan Tiền hô trong sa mạc
như tiếng sư tử gầm thét kêu gọi ăn năn thống hối cải thiện đời sống dọn đường
cho Chúa đến.
Hình dạng con
bò là biểu tượng cho phúc âm Thánh Luca. Vì phúc âm theo Thánh Luca nói đến
tiên tri Zacharias vào đền thờ dâng hương tế lễ Thiên Chúa, nơi đây ông mang lễ
tế là con bò non vào làm của lễ dâng tiến Giave như của lễ hy sinh đền tội.
Phúc âm theo
Thánh Luca thuật lại cảnh Chúa Giêsu giáng sinh trong chuồng thú vật của
chiên bò. Và chính Chúa Giêsu trở nên là của lễ, như xưa nay dân Chúa dùng
chiên bò làm của lễ, hy sinh đền tội thay cho toàn dân trong giao ước mới lên
Thiên Chúa mang lại ơn cứu độ cho nhân loại.
Hình dạng con
chim đại bàng là biểu tượng cho phúc âm thánh Gioan. Vì những tư tưởng cao xa về
Thiên Chúa vượt qúa tầm khả năng suy nghĩ hiểu biết của con người trần thế chứa
đựng trong phúc âm của Thánh Gioan, như chim đại bàng tung cánh bay cao vút tận
trời cao vượt qúa tầm nhìn của con mắt con người nhìn theo.
Cách suy tư
phân chia như thế này không là sự lý luận mới, nhưng là sự suy tư sâu sắc liên
kết từ thời cổ xưa quy hướng nhắm về đích điểm con số bốn đã có từ thời ngôn sứ
Ezechiel trong cựu ước.
Người ta cũng
có thể kể đến nhiều những thứ tự khác của các thánh Giáo phụ. Vào quãng năm
1000. sau Chúa giáng sinh công thức Tetramorph và văn hóa Kitô giáo luôn
luôn được chú trọng trong cắt nghĩa về những biểu tượng:
Phúc âm theo
Thánh sử Mattheo với hình dạng con người biểu trưng cho sự nhập thể làm người của
Chúa Giêsu.
Hình ảnh con bò
biểu trưng cho sự hy sinh đền tội trên thập gía của Chúa Giêsu.
Hình ảnh con sư
tử biểu trưng cho sự sống lại của Chúa Giêsu,
và hình ảnh con
chim đại bàng biểu trưng cho sự trở về trời của Chúa Giêsu.
**************************************
Ngay từ thời
Giáo hội thuở sơ khai ban đầu, những phúc âm là Lời của Chúa được viết ra bằng
chữ viết lời của con người trần thế dưới nhiều hình dạng khác nhau, nhưng giới
hạn trong bốn hình dạng thôi. Chúa Giêsu Kitô được trình bày ở trung tâm có bốn
hình dạng của bốn phúc âm bao quanh loan báo. Cũng như ngai Thiên Chúa theo như
trong sách ngôn sứ Ezechiel và trong sách Khải Huyền là gạch nối liền giữa trời
và đất lại với nhau.
Theo thị kiến
trong sách ngôn sứ Ezechiel và sách Khải Huyền, bốn sinh vật đứng gần kề ngay
bên ngai Thiên Chúa. Các Thánh giáo phụ đã đặt bốn sinh vật này cho bốn phúc âm
của Chúa Giêsu. Vì những sứ vụ của bốn vị Thánh sử đã viết trong bốn phúc âm
Chúa Giêsu.: làm chứng về Chúa qua sự gần gũi với Chúa.
Bốn phúc âm
Chúa Giêsu theo Thánh Matthêu, Thánh Marcô, Thánh Luca và Thánh Gioan có giá trị
gợi cho tâm trí suy nghĩ về tâm linh tinh thần, và dẫn đưa tâm trí con người đến
gần mầu nhiệm của Chúa Giêsu Kito.
Những ý nghĩa đặc
điểm này dù là thời Giáo hội sơ khai ban đầu hay bây giờ vẫn luôn thời sự được
qúy chuộng ngay cả trong nghệ thuật kiến trúc thánh.
Theo truyền thống
xưa nay, bốn phúc âm Chúa Giêsu theo hình ảnh suy diễn từ Tetramorph là chứng từ
đáng tin cậy diễn tả nói về sự hiện diện của Thần Linh: Gần gũi ngai Thiên Chúa
và gần sát con người của Chúa Giêsu Kitô.
Lm. Daminh
Nguyễn ngọc Long