Thái sư Trần thủ Độ
(1194-1264) là người dựng đế nghiệp cho nhà Trần. Ông xử sự rất rõ ràng trong
việc chung cũng như việc riêng, luôn coi trọng lợi ích của quốc gia và của dòng
họ, hơn cả bản thân. Sách Đại Việt sử ký toàn thư có chép :
« Thủ Độ tuy không có học vấn, nhưng tài lược [28b] hơn
người, làm quan triều Lý được mọi người suy tôn. Thái Tông lấy được lấy được
thiên hạ đều nhờ mưu sức của ông cả. Vì thế ông được nhà nước dựa cậy, quyền át
cả vua. Bấy giờ có kẻ đàn hặc ông, vào gặp Thái Tông khóc mà nói rằng :
-"Bệ hạ còn thơ ấu
mà Thủ Độ quyền át cả vua, xã tắc rồi sẽ ra sao"?
Thái Tông lập tức lệnh xe ngự đến dinh Thủ Độ, bắt cả người
đàn hặc ấy đem theo và nói hết những lời người ấy nói cho Thủ Độ biết. Thủ Độ
trả lời:
- "Đúng như những lời hắn nói ".
Rồi lấy ngay tiền lụa
thưởng cho người ấy.
Linh từ quốc mẫu có lần ngồi kiệu đi qua thềm cấm, bị quân
hiệu ngăn lại, về dinh khóc bảo Thủ Độ:
-" Mụ này làm vợ
ông, mà bị bọn quân hiệu khinh nhờn đến thế ".
Thủ Độ tức giận, sai
đi bắt. Người quân hiệu ấy nghĩ rằng mình chắc phải chết. Khi đến nơi, Thủ Độ vặn
hỏi trước mặt, người quân hiệu ấy cứ theo sự thực trả lời. Thủ Độ nói:
-" Ngươi ở chức thấp mà giữ được luật pháp, ta còn
trách gì nữa ".
Lấy vàng lụa thưởng cho rồi cho về.
[29a] Thủ Độ có lần
duyệt định số hộ khẩu, quốc mẫu xin riêng cho một người làm câu đương(chức dịch trong xã, giữ việc bắt bớ, giải tống).Thủ Độ
gật đầu, rồi ghi họ tên quê quán của người đó. Khi xét duyệt đến xã ấy, hỏi tên
mỗ ở đâu, người đó mừng rỡ, ông bảo hắn:
-"Ngươi vì có công
chúa xin cho được làm câu đương, không thể ví những câu đương khác được, phải
chặt một ngón chân để phân biệt với người khác".
Người đó kêu van xin thôi mãi mới tha cho. Từ đó không ai
dám đến thăm vì việc riêng nữa.
Thái Tông có lần muốn
cho người anh của Thủ Độ là An Quốc làm tể tướng. Thủ Độ tâu :
-«An Quốc là anh thần, nếu
cho là giỏi hơn thần thì thần xin trí sĩ, nếu cho thần giỏi hơn An Quốc thì
không thể cử An Quốc. Nếu anh em đều làm tể tướng cả thì việc triều đình sẽ ra
làm sao? ».
Vua bèn thôi.
Lời bàn :
Người lãnh
đạo cần quan sát, lắng nghe, kiểm chứng để tìm hiểu sự thật. Quan trọng hơn nữa
là phải xử sự quyết đoán theo lương tâm trong sáng, thuận với lẽ phải chứ không
theo tình cảm cá nhân, có như vậy phán quyết mới công bằng. Trần thủ Độ là người
công tư phân minh, được dân chúng và triều đình tin tưởng vì đã tự xem bản thân
mình thuộc về dân, một lòng vì nước. Sự thưởng phạt của ông không theo tư lợi
mà vì lợi ích của mọi người. Cộng đồng, xã hội, gia đình có được yên ổn và
lương tâm ta có được bình an hay không là ở chỗ sống yêu thương nhau, tôn trọng
lẽ phải và duy trì công lý.
Hoài
Nam