Lê thái Tông (1423 – 1442), là vị vua thứ 2
của nhà Hậu Lê. Ngay từ khi lên ngôi ,
vua đă quan tâm t́m kiếm hiền tài để cùng người
lo việc nước. Vua xuống chiếu : « …Mới rồi, t́m người
hiền để giúp việc trị nước, đă có
lệnh cho mọi người tiến cử người
ḿnh biết. Nay đă lâu rồi mà chưa có ai theo lệnh
tiến cử một người nào để đáp
lại ḷng trẫm là cớ làm sao?". Rồi 9 ngày sau
đó, Vua đă : «…Ra
lệnh chỉ cho các quan lộ, huyện trong nước
[3b] phải lập ngay danh sách người dự thi
của lộ ḿnh…Người nào đỗ th́
được miễn lao dịch, bổ vào Quốc
tử giám. Những học tṛ ở nhà học
của các lộ, đến 25 tuổi trở lên mà không
đỗ th́ đuổi về làm dân. (ĐVSKTT, Bản
kỷ, Kỷ nhà Lê, 3b)
Khoa thi đầu
tiên được tổ chức năm 1434: «…Đă lấy đỗ
được hơn 1.000 người, chia làm ba bậc. Những
người đỗ bậc một và hai th́ được
đưa về Quốc Tử Giám, những người
đỗ bậc ba được cho về học tại
nhà học của các địa phương. Tất cả
những người này đều được miễn
lao dịch». Tháng 8 cùng năm, vua xuống chiếu
định khoa thi chọn học tṛ : « Muốn có được nhân tài,
trước hết phải chọn lựa kẻ sĩ, mà
phép chọn lựa kẻ sĩ phải lấy thi
cử làm đầu…». Quy định thi đă được
đặt ra: Kể từ năm 1438 sẽ thi Hương
ở các đạo; rồi sau đó một năm sẽ
thi Hội ở sảnh đường tại kinh đô ;
«Từ đấy về sau,
cứ ba năm một lần thi lớn, coi đó là qui
định lâu dài, người nào thi đỗ th́
được ban danh hiệu tiến sĩ xuất
thân ».Trước khi có khoa thi lớn đầu tiên
theo chiếu chỉ, vua đă tổ chức thi viết
chữ và làm tính vào năm 1437, dù là dân lao động hay là
sinh đồ cũng đều được tham dự,
kỳ thi ấy đă lấy đỗ 690 người
để bổ làm thuộc lại các nha môn trong ngoài. Người
cũng là vị vua đầu tiên trong lịch sử
Việt Nam đă sai soạn và cho dựng văn bia (Bia
tiến sĩ văn miếu Thăng Long) ghi tên các
tiến sĩ để lưu danh cho đời sau.
Nói về Vua Lê thái Tông, xin mượn
lời của vua Lê thánh Tông dùng văn bia khen ngợi cha
ḿnh : "Đức Thái
Tông Văn Hoàng Đế nối theo nghiệp lớn,
mở rộng nếp xưa, xem xét văn hóa con
người, thành công trong việc giáo hoá thiên hạ,
lấy việc sùng Nho trọng đạo làm đầu,
t́m ṭi trân trọng hiền tài làm chước tốt. Ngài
nghĩ rằng mở khoa thi kén chọn kẻ sĩ làm
việc trước tiên trong phép trị nước. Tổ
tiên cơ đồ, mở mang giáo hóa thịnh trị chính
là việc này. Sửa sang và xây dựng chính trị, dạy
dân những phong tục hay cũng là nhờ đó. Các
bậc đế vương ngày xưa làm nên sự
nghiệp thịnh trị, không ai không bắt đầu
từ đây…".
Lời bàn :
Người
lănh đạo anh minh cần tuyển lựa và đào tạo
nhân tài để cùng ḿnh lo việc chung; V́ dù tài giỏi
đến đâu cũng không thể lo và làm hết mọi
việc. Khi làm như vậy sẽ tạo hăng hái, nâng sĩ
khí cho hiền tài ; đồng thời tạo cho ḷng dân
thêm tin tưởng ; Trên
dưới đồng tâm làm cho nước giàu dân mạnh . Cái hay của vua Lê Thái Tông , là nghĩ được và làm , lại
c̣n làm ngay chỉ sau 6 ngày lên ngôi . Khi thấy có sự khó
khăn tŕ trệ th́ không nhắm mắt làm ngơ, hay buông
tay im lặng mà đă lên tiếng đốc thúc
, quyết tâm đi tới cùng . Nhà vua cho ghi tạc tên các tiến
sĩ trên bia đá, nhưng
tên tuổi và công lao của vua đă được lịch
sử măi khắc ghi trong ḷng người.
Ân Linh